خوانش و تحلیل مؤلفه‌های کیفی مؤثر در ادراک فضای خانه‌های سنّتی یزد (مطالعه تطبیقی؛ خانه رسولیان و خانه مرتاض)
الموضوعات :سمیه امیدواری 1 , سمیه داودی 2 , حسین مهدوی پور 3
1 - دانشیار، گروه معماری، دانشگاه علم و هنر، یزد، ایران
2 - استاد مدعو، گروه معماری، دانشگاه ملّی مهارت، تهران، ایران
3 - استادیار، گروه معماری، دانشگاه یزد، یزد، ایران
الکلمات المفتاحية: ادراک فضا, خانه رسولیان, خانه مرتاض, كيفيت ادراك, مؤلفه‌های ادراک.,
ملخص المقالة :
با گسترده شدن حوزه معماری و ارتباط آن با سایر رشته‌ها مانند رفتارشناسی و روان‌شناسی محیط، مباحثی مانند فرآیند ادراک و تحلیل مؤلفه‌های مؤثر بر آن، توجه بسیاری از پژوهشگران را به خود معطوف نموده است. نظریه‌پردازان مختلفی از جمله «لنگ»، «کرمونا» و «یان بنتلی» با بیان تئوری‌های مختلف در حوزه ادراک محیط، به بررسی مؤلفه‌های مؤثر بر ادراک کیفی پرداخته و مواردی از جمله خوانایی، تنوع، سرزندگی، انعطاف‌پذیری، حس مکان را در تبیین مؤلفه‌های کیفی ارائه کرده‌اند. این مقاله ضمن معرفی مدل‌های سنجش کیفیت بر اساس این نظریات، به استخراج و گزینش تأثیرگذارترین مؤلفه‌های مؤثر بر ادراک فضا می‌پردازد. در این پژوهش که از نوع ترکیبی است، نخست از میان مؤلفه‌های مؤثر بر کیفیت ادراک، چهار مؤلفه «تنوع، خوانايي، سازگاري بصري و غنای حسی» که از سوی عمده نظریه‌پردازان مورد توجه خاص بوده است، مورد گزینش قرار گرفته و ضمن توصیف و تحلیل کیفی هر یک از مؤلفه‌های انتخابی، شاخصه‌های کیفی از جمله هندسه، نظم، سیالیت، تعادل، خاطره‌انگیزی استخراج گردید. در بخش دوم با استفاده از روش پرسشنامه و تحلیل میانگین اطلاعات آماری حاصل شده، به سنجش تأثیر این مؤلفه‌ها پرداخته شد. در ادامه با هدف سنجش و ارزیابی شاخصه‌های مذکور در ادراک کیفی دو خانه سنتی در بافت تاریخی یزد یعنی «خانه رسولیان» و «خانه مرتاض»، وجوه شاخص تمایز ادراکی در این دو خانه را مورد بازشناسی و تحلیل دقیق قرار گرفت. تحلیل‌ها بیانگر وجوه اشتراک ادراکی در این دو خانه بوده است. با تکیه بر سنجش‌های کمی انجام شده، یافته‌های مقاله تأیید می‌نماید که از منظر استفاده‌کنندگان، هر چهار مؤلفه مورد بررسی به میزان قابل‌توجهی در ادراک کیفی فضاهای این دوخانه تأثیر داشته‌اند و این امر نشانی از راز پویایی و ماندگاری معماری سنتی خانه‌های یزد است.
آتکینسون، ریتا ال (1393) زمینه روان‌شناسی احساس و ادراک، مترجم: حسین ابراهیمی‌مقدم، چاپ دوم، تهران، فارابی.
اسدی، علی و سعید صالحی مرزیجرانی و حسن سجادزاده و حسین کلانتری خلیل‌آباد (1402) نقش کیفیت محیطی در تداوم سکونت و زندگی در مجتمع‌های زیستی شهر اراک، نشریه مطالعات شهری، پیاپی 47، صص 19-32.
بادآهنگ، ابوالفضل و حسین کلانتری خلیل‌آباد و کرامت‌الله زیاری (1401) شناسایی و تبیین پیشران‌های کلیدی مؤثر بر کیفیت منظر در بافت‌های تاریخی شهرها (مطالعه موردی: محله سنگ سیاه شهر شیراز)، نشریه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، پیاپی 50، صص 37-50.
براتی، ناصر، کاکاوند، الهام (1392) ارزیابی تطبیقی کیفیت محیط سکونت شهری با تأکید بر تصویر ذهنی شهروندان، نشریه هنرهای زیبا، شماره 3، صص 25-32.
براتی، ناصر و محمدعلی سلیمان‌نژاد (1390) ادراک محرک‌ها در محیط کنترل‌شده و تأثیر جنسیت بر آن، باغ نظر، شماره 17، صص 19-29.
بنتلي، اياين و آلن الكك و پال مورين و مكگلين و سوواسميت گراهام (1382) محیط‌هاي پاسخ‌ده: کتاب راهنماي طراحان، ترجمه مصطفي بهزادفر، تهران، علم و صنعت.
بی‌طرف، سمیه و محسن کاملی و بهرام صالح صدق‌پور (1400) نقش مطالعات جغرافیای انسانی (عناصر محیط- رفتار) در بازشناسی الگوی آموزشی درس طراحی معماری 5 (مسکونی)، نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، شماره 50، صص 22-55.
پاک نهاد، حدیثه و مهدیه پژوهان‌فر (1396) بهبود الگوهای کیفیت فضایی پارک‌های شهری به‌منظور افزایش تعاملات اجتماعی شهروندان، نمونه موردی: پارک‌های شهر گرگان، فصلنامه دانشگاه گلستان، سال هفتم، شماره 26، صص 22-55.
پاکزاد، جهانشاه (1385) مبانی نظری و فرآیند طراحی شهری، تهران، شهیدی.
پالاسما یوهانی (1395) خیال مجسم: تخیل و خیال‌پردازی در معماری، ترجمة علی اکبری، تهران، پرهام نقش.
پای‌کن، عصمت و مجتبی رفیعیان (1398) در جست‌وجوی چارچوب یکپارچه ادراک فضا در مطالعات تعاملی انسان و محیط، معماری و شهرسازی آرمان شهر، شماره 28، صص 125-138.
پورجعفر، محمدرضا و علی‌اکبر تقوایی و علیرضا صادقی (1388) خوانش تأثیر ساماندهی محورهای بصری بر ارتقاء کیفیت محیط فضاهای عمومی شهری (نمونه موردی: خیابان آزادی تهران)، مدیریت شهری، شماره 24.
حاجی قاسمی، کامبیز (1383) گنجنامه آثار تاریخی- خانه‌های سنتی یزد، تهران، روزنه.
خامنه، بتول و حسـن جنگـی (1393) تحلیـل فضـایی عملکــردهــاي زیباشناســانه در ایجــاد آرامــش روانــی شهروندان (نمونه موردي: منطقه 6 شـهرداري تهـران)، آمایش محیط، دوره 7 ، شماره 27.
داداش‌پور، هاشم، روشنی، صالح (1392) ارزیابی تعامل میان فرد و محیط زندگی در محلات جدید با استفاده از سنجش کیفیت عینی و ذهنی؛ مطالعه موردی: شهرک نفت تهران، مطالعات شهری، صص 3-15.
دوبران، اسماعیل و داود خدایی و سعید غلامی و مهرداد دانش‌دوست (1391) سنجش مؤلفه‌های آسایش بصری در منظر شهری (با تأکید بر محله حسنیه اعظم زنجان)، نشریه جغرافیا و مطالعات شهری، دوره 1، شماره 3، پاییز، تهران.
راستبین، ساجد و یاسر جعفری و یاسمن دارم و امیرمحمد معززی مهر طهران (1391) رابطه همبستگی بین کیفیت‌های محیطی و تداوم حیات شهری در عرصه‌های عمومی(نمونه موردی: جلفای اصفهان)، باغ نظر، سال نهم، شماره 21، صص 35-46.
رضازاده، راضیه، مصطفی عباس‌زادگان و صهبا گلچین‌فر (1384) عوامل مؤثر بر تعامل اجتماعی در فضاهای باز شهری، شهرداری‌ها، صص 58-61.
رضایی، حسین و غزال کرامتی و مزین دهباشی شریف و محمدرضا نصیرسلامی (1397) تبیین الگوواره‌ای فرآیند روان‌شناختی حصول معنای محیطی و تحقق حس مکان با تمرکز بر نقش واسط ادراک.
باغ نظر، 15(65 )، صص 49-66.
رفیعیان، مجتبی و مریم عظیمی و حامد مقدم (1391) ارزیابی کیفیت مناطق شهری در برخورداری از فضاهای عمومی با استفاده از نمودار وزنی و رونی؛ نمونه موردی شهر قدیم لار، آمایش محیط، شماره 16، صص 33-50.
زنگنه، نجمه و هادی کشمیری (1397) نقش مؤلفه‌های غنای حسی در ارتقاء کیفیت محیطی فضای شهری (نمونه موردی: مجموعه زندیه شیراز)، مجله جغرافیا و توسعه فضای شهری، سال پنجم، شماره 2.
سعیدیان، عبدالحسین (1388)، دوره ده جلدی دایره‌المعارف بزرگ نو، جلد اول، تهران، علم و زندگی- آرام.
شاه‌چراغی، آزاده و علیرضا بندرآباد (1399) محاط در محیط (کاربرد روان‌شناسی محیطی در معماری و شهرسازی)، تهران، سازمان جهاددانشگاهی.
شاهی آقبلاغی، عارف و یعقوب زنگنه و حسن خدابنده لو، و عباس درودی‌نیا (1395) سنجش شاخص‌های کیفیت محیط شهری (مطالعه موردی: مسکن مهر شهر سبزوار).
مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، دوره 7، شماره 26، صص 54-72.
شرفی، علی و شرف مطوب و سعیده اسدی (1396) «تحلیل نقش ادراک خطر بر رفتار محیطی هنگام لرزه در مجموعه گنجعلی‌خان و بازار کرمان»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 28، تابستان، تهران.
شریفیان، محمدامین و نیر طهوری و ایرج اعتصام و حسین ذبیحی (1398) مطالعه تطبیقی پدیدارشناسی معماری در نظریات یوهانی پالاسما و استیون هال.
کیمیای هنر، 8 (33)، صص 63-80.
شفیعی، روشنک و پرویز شریفی درآمدی (1385) نابینایی و ادراک محیط، تهران، سپاهان.
شمس اسفندآباد، حسن، (1393)، روان‌شناسی محیط، تهران، سمت.
صالحی‌نیا، مجید و مهدیه نیرومند شیشوان (1397) تبیین نقش مؤلفه‌های منظر حسی مبتنی بر حواس در کیفیت ادراک حسی محیطی گذر ارگ جدید تبریز، فصلنامه شهر ایرانی اسلامی، 8(31)، صص 19-31.
صداقت، زهرا (1396) سنجش غنای حسی فضاهای شهری: معرفی یک چارچوب تحلیلی، مجله صفه، دوره 27، شماره 1.
طهماسبی، ارسلان و هوشمند علیزاده و پرویز اصلانی (1397) مطالعه مؤلفه‌های شکل‌دهنده کیفیت معنایی- ادراکی محیط، مورد مطالعاتی: محله قطارچینان سنندج، معماری و شهرسازی آرمان شهر، شماره 25.
کامو شلمانی، کامور و سیمین حناچی (1394) بررسی تأثیر عوامل بصری فضاهای شهری بر الگوهای رفتاری شهروندان (مطالعه موردی: میدان شهرداری رشت)، هویت شهر، شماره بیست و چهارم.
کریمی یزدی، اعظم و ناصر براتی و مجید زارعی (1395) ارزیابی تطبیقی ادراک فضای شهری از نظرگاه مخاطبین و متخصصین عرصه شهری (مطالعه موردی مجموعه شهری امامزاده صالح تجریش تهران)، باغ نظر، شماره 45.
گلکار، کورش (1379) مؤلفه‌های سازنده کیفیت طراحی شهری، دانشگاه شهید بهشتی، نشریه صفه، شماره 32، صص 38-65.
لنگ، جان (1390) آفرینش نظریه معماری نقش علوم رفتاری در طراحی محیط، ترجمه علیرضا عینی‌فر، دانشگاه تهران.
مطلبی، قاسم (1380) روان‌شناسی محیطی دانشی نو در خدمت معماری و طراحی شهری، هنرهای زیبا، شماره 10، صص 52-67.
مک اندرو، فرانسیس تی (1387) روان‌شناسی محیطی، ترجمه غلامرضا محمودی، تهران، زرباف اصل.
نقی‌زاده، محمد (1382) مبانی فلسفی زیبایی‌شناسی طراحی محیط و منظر ایرانی، محیط‌شناسی، شماره 30، صص 61-80.
Hazreena, Hussein (2010) “Using the sensory garden as a tool to enhance the educational development and social interaction of children with special needs”, Support for learning, volume 25, number 1. Pp 25-41.
Makachia, P. (2015) Influence of house form on dweller- initiated transformations in urban housing.
Chen, Sidi (2024) Exploring the Relationship Between Architectural Space Perception and User Experience in the Construction Industry Using Digital Art, Computer-Aided Design & Applications, 21(S11), 28-41.
Higuera-Trujillo, J.L.; linares, C.; Macagno, E. (2021) TheCognitive-Emotional Design andStudy of Architectural Space:A Scoping Review ofNeuroarchitecture and Its PrecursorApproaches. Sensors,21.
Ghadiri, M., &Shahrbabaki, S. (2016) Comparativeanalysis of the quality of reconstructed urban servicesand visage in Bam city. Barnamerizi-ye Shahri, 7 (25),173-190.
