تحول در عادت‌واره‌های میدان روشنفکری عرفی در مواجهه با مدرنیته و غرب
الموضوعات :
1 - استادیار گروه اندیشه سیاسی، پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، ایران
الکلمات المفتاحية: روشنفکران, روشنفکران عرفی, بازار کلامی , بوردیو, تحول عادت‌واره‌های میدان روشنفکری.,
ملخص المقالة :
بیشتر مطالعات و منابع جدی دربارۀ نحوۀ واکنش روشنفکران عرفی در مواجهه با مدرنیته و غرب معمولاً یا چندان توجهی به تغییر و تحول دیدگاههای آنها در طول تاریخ معاصر ندارند، یا چنین فرض میکنند که عادتوارهها و تولیدات کلامی آنها، چندان تغییری نداشته است. اما با بررسی دقیقتر متوجه میشویم که در برهههای متفاوت تاریخ معاصر، این کالاهای کلامی تحولیافته، در برخی مواقع به روشنفکران دینی نزدیک شدهاند و در برخی مواقع فاصله گرفتهاند. مطالعۀ این فراز و فرودها می‌تواند پرتوی تازهای بر تحولات تاریخی و نقش روشنفکران در بسیج سیاسی مردم بیفکند. از اینرو پرسش اصلی این پژوهش این است که چه تحولی در کالاهای کلامی تولیدشده در میدان روشنفکری عرفی در مواجهه با غرب از مشروطه تا پس از انقلاب اسلامی رخ داده است؟ یافتۀ پژوهش نشان میدهد که روشنفکران عرفی در عصر مشروطه اکثراً با دید حیرت و سپس تحسین به غرب و مدرنیته مینگریستند و راهحل مشکل عقب‌ماندگی ایران را تقلید و در نهایت گرتهبرداری از غرب میدانستند. اما به دلایل تجربی، تاریخی و ذهنی، در طول کمتر از یک قرن، این دیدگاه مثبت به غرب و مدرنیته در دهه‌های 40 و 50 تغییر یافت؛ به نحوی که میتوان گفت که بخش بزرگی از روشنفکران عرفی در این دوره، با نزدیک شدن به روشنفکران دینی، نقش مهمی در بازسازی میدان سنت و مذهب بازی کردند. اما پس از انقلاب بهتدریج این وضعیت دوباره تحول یافت و اینبار این روشنفکران دینی بودند که در مسیر عرفی شدن قرار گرفتند و حتی به روشنفکری عرفی نزدیک شدند. روش و نظریۀ مورد استفاده در این پژوهش، برگرفته از نظریۀ کنش «پیر بوردیو» و روش ساختیابی او است.
آجدانی، لطف‌الله (1399) روشنفکران ایران در عصر مشروطیت، تهران، اختران.
آخوندزاده، میرزا فتحعلی (2537) رساله قرتیکا، مقالات فلسفی، ویراستۀ حسین محمدزاده صدیق، تهران، کتاب ساوالان.
آدمیت، فریدون (1349) اندیشه¬های فتحعلی آخوندزاده، تهران، خوارزمی.
------------ (1363) اندیشه¬های طالبوف تبریزی، تهران، دماوند.
آشوری، داریوش (1376) ما و مدرنیت، تهران، موسسۀ فرهنگ صراط.
براهنی، رضا (1351) قصۀ غامض تعهد، فردوسی، سال بیست و چهارم، شمارۀ 1074، صص 20- 24.
---------- (1393) تاریخ مذکر: علل تشتت فرهنگ ایران، تهران، نگاه.
بوردیو، پی‌یر (1387) دربارۀ تلویزیون و سلطۀ ژورنالیسم، ترجمۀ ناصر فکوهی، تهران، آشیان.
---------- (1380) نظریۀ کنش، دلایل عملی و انتخاب عقلانی، ترجمۀ مرتضی مردیها، تهران، نقش و نگار.
پرهام، مهدی (1353) «آزادی بردگان انرژی»، مجله نگین، سال دهم، شماره 107، صص 5-8.
---------- (1354) «فرهنگ تعاون»، مجلۀ نگین، سال یازدهم، شماره 130، صص 155-160.
---------- (1357) «جمهوری اسلامی و مسئله زنان»، نگین، سال چهاردهم، اسفند، شماره 164، صص 7-12.
بروجردی، مهرزاد (1377) روشنفکران ایرانی و غرب، تهران، فرزان روز.
پورزکی، گیتی (1379) متفکران غربی و متجددین ایرانی دوران مشروطه، پایان¬نامه کارشناسی-ارشد استاد راهنما دکتر سیف زاده، دانشگاه آزاد اسلامی، دانشکده علوم انسانی واحد تهران مرکزی.
حجاریان، سعید (1380) «عرفی شدن در سپهر سیاست»، نشریه بازتاب اندیشه، مهر، شمارۀ 19، صص 309- 333.
خامه¬ای، انور (1357) «تحلیل علمی از وضع کنونی/ قسمت دوم- بررسی استراتژی و تاکتیک جنبش»، مجله نگین، شماره 161، صص 56-58.
ذاکری، قاسم (1402)، گرایش تدریجی روشنفکران ایرانی به اسلام سیاسی، تهران، ایران.
زعیم، کوروش (1379) جبهه ملی ایران، تهران، ایران مهر.
سروش، عبدالکریم (1385الف) «سنت روشن¬فکری دینی»، ماهنامۀ مدرسه، بهمن، شمارۀ 5، صص 15-19.
--------------- (1385ب) بسط تجربۀ نبوی، تهران، صراط.
شاملو، احمد (1358) «روشن¬فکران و انقلاب»، کتاب جمعه، سال اول، شهریور، جلد 5، صص 6-12.
طالبوف، عبدالرحیم (2536) کتاب احمد، تهران، شب‌گیر.
--------------- (1357) سیاست طالبی، مقاله ملکی، به¬ کوشش رحیم رئیس¬نیا و علی کاتبی، تهران، علم.
فاطمی، فریدون (1347) شبح جدید، شبح روشنفکری، مجلۀ نگین، شمارۀ 38، صص 62- 65 ------------- (1349) رسالت پایان یافته رسالت نویسنده، نقد ادبیات چیست سارتر، مجلۀ نگین، شمارۀ 59، صص 20- 23.
قابوسی، فرهاد (1351) «مسیح به جهان بازمی¬گردد»، مجله فردوسی، سال بیست¬وچهارم، شماره 1084، صص 9-11.
قریشی، فردین (1390) بازسازی اندیشه دینی در ایران، تهران، قصیده‌سرا.
کسمایی، علی¬اکبر (1349) قرن دیوانه (بحران تمدن و فرهنگ نادانی¬های دوران دانش)، تهران، بعثت.
مجتهد شبستری، محمد (1379) نقدی بر قرائت رسمی از دین، تهران، طرح نو.
میرزا ملکم‌خان (1325) مجموعه آثار میرزا ملکم‌خان، به ¬کوشش هاشم ربیع‌زاده، تهران، مطبعه مجلس.
----------- (1307) روزنامۀ قانون، رمضان، شمارۀ 3.
نراقی، احسان (1354) غربت غرب، چاپ دوم، امیرکبیر.
---------- (1356) طمع خام، تهران، توس.
وحدت، فرزین (1402) رویارویی فکری ایران با مدرنیت، مترجم مهدی حقیقت خواه، تهران، ققنوس.
Bidet, jacques (1979) Questions to pierre Bourdieu, Critique of Anthropology.
Carig, Calhoun (1995) Bourdieu Perspectives, Polity Press.
