مطالعۀ تطبیقی خویشاوندی روایات «اسکندر مقدونی» و «کوش پیلدندان»
الموضوعات :
مژده حاج احمدی پور رفسنجانی
1
,
فرزاد قایمی
2
,
مجید هوشنگی
3
1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران
3 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: ادبیات تطبیقی, اقتباس, کوش, اسکندر و کوشنامه.,
ملخص المقالة :
ادبیات تطبیقی، رویکردی پژوهشی در دوره معاصر است که به مقایسه، بررسی و تحلیل آثار ادبی و در مفهوم توسعیافتۀ آن، آثار هنریِ ملل و فرهنگ‌های مختلف پرداخته و تشابهات و تفاوتهای این آثار، همچنین تأثیرات و تبادلات ادبی و فرهنگی ملل را میکاود. این علم یا رشته بر آن است که «خودی» را در آینۀ «دیگری» ببیند و بشناسد. این مسئله، ناقدان ادبی را بر آن داشت تا با بررسی آثار ادبی در ارتباط با یکدیگر، به فهم تکاملی و تطبیقی از نشانههای متن دست یابند. از سوی دیگر «کوشنامه»، روایت «کوش پیلدندان»، قهرمانی شوم و اهریمنی در حماسههای ایرانی است که در بررسی تطبیقی آن، بسامد تشابهات و همسانیهای روایت کوش با اسکندر مقدونی در روایات اساطیری- تاریخی با تباری غیر ایرانی، ذهن ناقدان را بر آن وامیدارد که به بررسی لایه‌ها و شاخصهای خویشاوندی این دو روایت و سرفصلهای اصلی و مبنایی آن بپردازد. از اینرو این پژوهش تلاش کرده است تا با روش توصیفی- تحلیلی و بررسی تطبیقی آنها، به کشف نظام دلالتهای دو متن بپردازد. از نتایج این پژوهش برمی‌آید که این دو داستان به سبب همسویی و همپوشانی در ساحتهایی چون شخصیتپردازی، کنشگری، تبیین حالات و ورود به روایتهای یکدیگر، بیشک در یک نظام تأثیر و تأثری واقع شدهاند و این تأثیرپذیری از روایت اسکندر به کوش، بیشتر موضوعیت دارد و می‌توان در بخشهای متعددی، شخصیت کوش به عنوان قهرمانی ایرانی را بازتابی استحاله شده از شخصیت اسکندر غیر ایرانی دانست و روایت آن را دگردیسی گزینشی از مجموعه‌ای از دادههای منتشر در ادب عامه و روایات مکتوب اسکندر تلقی کرد.
آریان، لوسیوس فلاویوس (1388) لشکرکشی اسکندر، ترجمۀ محسن خادم، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
--------------------- (1393) لشکرکشی اسکندر به ایران، ترجمۀ همایون صنعتی¬زاده، زیر نظر ژاله آموزگار، تهران، بنیاد موقوفات محمود افشار.
آرمن، سیدابراهیم و خدیجه بهرامی رهنما (1391) «تطبیق شخصیت های حماسی انه اید ویرژیل با شاهنامه فردوسی»، نشریۀ مطالعات ادبیات تطبیقی، پیاپی 21، بهار، صص 1-20.
آموزگار، ژاله (1395) تاریخ اساطیری ایران، تهران، سمت.
الهی، حسین (1378) اسکندر مقدونی بچه تباه تاریخ، مشهد، تابران.
افشار، ایرج (1343الف) اسکندرنامه، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
-------- (1343ب) «حدیث اسکندر»، نشریه یغما، شماره 192، صص 159- 165.
الخطیب، حسام (1999) آفاق الادب المقارن عربیا و عالمیا، دمشق، دارالفکر.
الهط¬یاری، عادل (1401) «اسکندر مقدونی و خاطرۀ تاریخی کوروش بزرگ»، فصلنامه علمی- تاریخ اسلام و ایران، دانشگاه الزهرا، شماره 54، پیاپی 144، تابستان، صص 15-37.
امیدسالار، محمود (1377) نشریۀ ایرانشناسی، سال دهم، شماره 40، زمستان، صص 734-744.
انوشیروانی، علیرضا (1389) «ضرورت ادبیات تطبیقی در ایران، ادبیات تطبیقی»، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، شماره اول، پیاپی 2، صص 6-38.
ایرانمنش، زهرا (1401) «مقایسۀ تطبیقی شخصیت¬های اساطیری جمشید و اوزیرس»، مجله سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، پیاپی 78، آبان ماه.
ایرانشاه/ ایرانشان بن ابی الخیر (1370) بهمن¬نامه، به کوشش رحیم عفیفی، تهران، علمی و فرهنگی.
----------------------- (1377) کوش¬نامه، به کوشش جلال متینی، تهران، علمی ایرانی ¬ارباطی، غزاله و محمد خزایی (1396) «نمادهای جانوری در هنر ساسانی»، فصلنامۀ علمی-پژوهشی نگره، شماره 43، صص 19- 29.
بویس، مری (1395) زردشتیان، به باورها و آداب دینی آنها، ترجمه عسکر بهرامی، تهران مروارید.
بهار، مهرداد (1352) اساطیر ایران، تهران.
--------- (1374) جستاری چند در فرهنگ ایران، تهران، فکر روز.
--------- (1380) بندهش، تهران، توس.
--------- (1395) پژوهشی در اساطیر ایران (پاره نخست و دویم)، تهران، آگه.
پلوتارک (1346) حیات مردان نامی، ترجمۀ رضا مشایخی، ج سوم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
پیرنیا، حسن (1370) ایران باستان، ج دوم، تهران، دنیای کتاب.
---------- (1391) تاریخ ایران باستان (تاریخ مفصل ایران قدیم)، جلد دوم، تهران، نگاه.
تفضلی احمد (1389) تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، تهران، سخن.
--------- (1391) مینوی خرد، به کوشش ژاله آموزگار، تهران، توس.
ثعلبی، احمد (1401ق/1981م) عرائس المجالس، بیروت.
ثقفی، ابراهیم بن محمد (1355) الغارات، به کوشش جلال¬الدین محدث رموی، تهران، سلسله انتشارات انجمن آثار ملی.
حسنی رنجبر، احمد (1388) «بررسی مقایسه¬ای داستان اسکندر در شاهنامه با داستان ذوالقرنین در قرآن مجید»، نشریه مطالعات نقد ادبی، دوره 4، شماره 14.
دورانت، ویل (1370) تاریخ تمدن، جلد دوم، ترجمۀ امیرحسین آریان¬پور و دیگران، تهران، امیرکبیر.
رابینسون، چارلز الکساندر (1370) تاریخ باستان (از دوران پیش از تاریخ تا مرگ یوسی نیانوس)، ترجمۀ اسماعیل دولتشاهی، تهران، علمی و فرهنگی.
رضایی، مریم (1393) دینکرد چهارم، تهران، علمی.
رمضان کیایی، محمد حسین و ایمان منصوب بصیری (1388) تطبیق شخصیت‌های اساطیری انئید و شاهنامه»، نشریه پژوهش ادبیات معاصر جهان، پاییز ، شماره 54.
ژینیو، فیلیپ (1399) ارداویراف¬نامه، ترجمه و تحقیق ژاله آموزگار، تهران، معین.
ستاری، جلال (1384) پژوهشی در اسطوره گیلگمش و افسانه اسکندر، تهران، مرکز.
سنایی غزنوی، مجدود بن آدم (1329) حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه، تصحیح مدرس رضوی، تهران، سپهر.
شبرنگ¬نامه (1395) بی¬نام، به کوشش ابوالفضل خطیبی، گابریله وان دن برگ، تهران، بنیاد موقوفات ایرج افشار با همکاری انتشارات سخن.
صفا، ذبیح¬الله (1370) «ملاحظاتی درباره داستان اسکندر مقدونی و اسکندرنامه های فردوسی و نظامی»، ایران¬شناسی، شماره 11، پاییز، صص 469-481.
--------- (1383) حماسه¬سرایی در ایران، تهران، فردوس.
طبری، محمد بن جریر (1415ق/ 1995م) تاریخ طبری، بیروت، مؤسسة الاعلمی المطبوعات.
طبری، محمد بن ایوب الحاسب (1371) تحفة الغرایب، تصحیح جلال متینی، تهران، معین.
طرسوسی، ابوطاهر محمد (1344) داراب¬نامه، به کوشش ذبیح¬الله صفا، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
------------------- (1389) داراب¬نامه، به کوشش ذبیح الله صفا، تهران، علمی و فرهنگی.
عبداللهی، منیژه (1381) فرهنگ¬نامۀ جانوران در ادب پارسی، ج دوم، تهران، پژوهنده.
عفیفی، رحیم (1391) ارداویرافنامه، تهران، توس.
غنیمی هلال، محمد (1987م) الادب المقارن، چاپ سیزدهم، بیروت، دارالعودة.
فردوسی، ابوالقاسم (1394) شاهنامه، تصحیح خالقی مطلق، دورۀ چهار جلدی، تهران، سخن.
قبادی، حسینعلی (1392) «نقد و تحلیل کتاب پیکرگردانی در اساطیر»، پژوهشنامه انتقادی متون و برنامه های علوم انسانی سال سیزدهم شماره 26، صص 57-82.
کارل، گریمبرگ (1369) تاریخ بزرگ جهان، ترجمۀ اسماعیل دولتشاهی، جلد دوم، تهران، یزدان.
کاملی، فاطمه (1400) «سیمای اسکندر مقدونی در تاریخ‌های ملی ایران با تکیه بر مسئله نسب اسکندر»، ماهنامه آفاق علوی انسانی، سال پنجم، شماره 50، خرداد ماه، صص 1-17.
کریستن سن، آرتور (1317) ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، تهران، امیرکبیر.
کریمی زنجانی اصل، محمد (1398) دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ذیل بلیناس: https://www. oogle. com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://www. cgie. org. ir/fa/article/239370/%25D8%25A8%25D9%2584%25DB%258C%25D9%2586%25D8%25A7%25D8%25B3&ved=2ahUKEwjpxa-ZsIyJAxVlhP0HHZsVPKEQFnoECBQQAQ&usg=AOvVaw2jLWkZjKj4djePgpgrNRz5.
کریمی زنجانی اصل، محمد و ملیحه کرباسیان (1399) دایرۀ¬المعارف بزرگ اسلامی، مدخل طلسم، ج-میراث یونانی- اسکندرانی، سایت دایرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی: https://www. google. com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://www. cgie. org. ir/fa/article/258061/%25D8%25B7%25D9%2584%25D8%25B3%25D9%2585&ved=2ahUKEwiJ97v9xYuJAxWX9QIHHXjjDpgQFnoECBUQAQ&usg=AOvVaw3KY027S5wIH8nubyvhPrty.
کفافی، محمدعبدالسلام (1389) ادبیات تطبیقی: پژوهشی در باب نظریۀ ادبیات و شعر روایی،ترجمۀ سید حسین سیدی، مشهد، به نشر (وابسته به آستان قدس رضوی.
کوروجی کویاجی، جهانگیر (1371) پژوهش‌هایی در شاهنامه، ترجمۀ جلیل دوستخواه، اصفهان، زنده‌رود.
کیوانی، مجدالدین (1377) دایرۀ¬المعارف بزرگ اسلامی، جلد 8، ذیل اسکندر، سایت دایرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی: https://www. google. com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://www. cgie. org. ir/fa/article/230310/%25D8%25A7%25D8%25B3%25DA%25A9%25D9%2586%25D8%25AF%25D8%25B1&ved=2ahUKEwjRqNfsxIuJAxVHgf0HHSY7BEgQFnoECBQQAQ&usg=AOvVaw2u3KN4wYkbcpRvpyjihx_Z.
گازرانی، ساقی (1399) کوش پیل¬دندان خلق یک ضدقهرمان، تهران، مرکز.
گرجی، مصطفی و حسین محمدی مبارز (1393) «بررسی تطبیقی دو شخصیت اسطوره¬ای تاریخی کیخسرو و ذوالقرنین»، نشریه ادب پژوهی، دوره 8، شماره 27، پیاپی 27، فروردین ماه، صص 69-88.
لمب، هارولد و هرودوت (1386) قدم به قدم با اسکندر در کشور ایران، ترجمۀ ذبیح¬الله منصوری، تهران، گلریز.
----------------- (1394) اسکندر مقدونی، ترجمه صادق رضازاده شفق، تهران، پر.
محسنی‌نیا، ناصر (1389) «ادبیات تطبیقی، جایگاه و ضرورت¬ها»، مجله علمی انجمن ایرانی زبان و ادبیات عربی( فصلنامه)، دوره 6، شماره 14،پیاپی14، خردادماه، صص 81-102.
مشکور، محمدجواد (1325) گفتاری دربارۀ دینکرد: مشتمل بر بخش های دینکرد، تاریخ اوستا و ادبیات پهلوی، بی‌جا.
منوچهر خان حکیم (1327) اسکندرنامه، تهران، کتابفروشی و چاپخانه علی‌اکبر علمی.
مینوی خرد (1354) ترجمه احمد تفضلی، به کوشش ژاله اموزگار، تهران، توس.
نظامی‌گنجوی (1385) شرفنامه، به کوشش حسن وحید دستگردی، تهران، افکار.
---------- (1387) اقبالنامه، به کوشش حسن وحید دستگردی، تهران، افکار.
نظری¬منظم، هادی (1389) «ادبیات تطبیقی: تعریف و زمینه‌های پژوهش»، نشریۀ ادبیات تطبیقی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، دورۀ جدید، سال اوّل،شمارۀ 2، بهار، صص 221-237.
یوست، فرانسوا (1387) فلسفه و نظریه‌ای جدید در ادبیات، ترجمه علیرضا انوشیروانی، ادبیات تطبیقی جیرفت، شماره 8، صص 37- 56.
Alter, Stephen (2004) Eiephans, A Portrit of the Indian elephant. Orlando: Harcourt.
Diodorus of Sicily (1968) The Libraty of Histtory, translation By: C. H. Oldfather, Vol. 1-2, Cambridge (Mass)& London:The Loeb Classical Library.
Quintus Qurtius Rufus (1976) History OfAlexander the Great of Macedon, translated by: J. C.Rolfe, Cambridge)Mass)& London: The Loeb Classical Library.
Strabonn (1966) The Geography of Strabon, translated by: H.L.Jones, Cambridge (Mass) & London: The Loeb Classical Library.
