بازخوانی مفهوم مکان- زمان در آرمان‌شهر جهانشناختی اسلام برای هدایت جریانات فکری شهر معاصر ایرانی (خاستگاه اندیشه: تأملی بر مکتب اصفهان)
الموضوعات :
1 - استادیار گروه شهرسازی، دانشکده جامعه و رسانه، واحد اصفهان (خواسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران
الکلمات المفتاحية: آرمان‌شهر, حکمت متعالیه, مکان- زمان, جریانات اندیشه¬ای, شهر معاصر ایرانی,
ملخص المقالة :
آرمان‌شهر در تمدن اسلامی برخاسته از آیات قرآن است. آرمان‌شهرگرایی برای تشکیل جامعهای آرمانی به‌دنبال تعارض وضع موجود و ایدهآلهای بشری شکل میگیرد. زمان- مکان به عنوان بستر شکلدهنده به ساختار فرمی و محتوی آرمان‌شهر نقش مهمی در این زمینه دارد. هدف این پژوهش بازخوانی بنیانهای اندیشهای در شکلگیری فرم و محتوی زمان و مکان در آرمان‌شهر اسلامی با وامداری از اندیشۀ اجتماعی فضا است که با روش کیفی و با وامداری از پارادایم تفسیری و رویکرد بنیادی به دو مفهوم زمان و مکان از طریق استدلال استقرایی پرداخته است تا به تحلیل نوینی از مباحث نظری- فلسفی شهر دست یابد. مباحث نظری منتخب، با تأکید و تأملی بر آرای دوران طلایی از اندیشه جهان اسلام؛ یعنی حکمت متعالیه و مکتب اصفهان؛ و با تأکید بر مولفۀ فلسفۀ اجتماعی شهر است. برای تحلیل دادههای کتابخانهای و اسنادی از روش تحلیل موضوعی محتوی منابع کلیدی و توصیف مفهوم زمان و مکان و ارتباط با دیگر مفاهیم سازندۀ آنها استفاده میشود. نتایج تحلیل موضوعی حاکی از آن است که بنیانهای اندیشه در آرمان‌شهر اسلامی برای کاربست در جریانات اندیشهای شهر معاصر ایرانی ناشی از سه امر قدسی، ساختاری، تجربی (کنشی) است که در ظرف امر فضایی- زمانی شکل میگیرد. این بنیانها در خاستگاه ایدئولوژی خاص جامعۀ پذیرنده، سنت خاصی را مبتنی بر خاستگاه جغرافیایی ترسیم میکند که برای کاربست در جامعۀ معاصر ریشه در سه اصل وحدت (مبتنی بر ساختار)؛ تجلی (مبتنی بر کنش فاعلی) و سلوک (مبتنی بر عقلانیت و نظام بومی) دارد. فضا و زمان باید به‌عنوان میانجیگر در شکلدهی به شبکۀ ارتباطی این سه اصل در یک الگوی چند‌وجهی به اقتضای شرایط معاصر ایران خصلتی سازشی (ناشی از فرهنگ پرستاری)؛ آستانهای (بهدلیل شرایط بینابینی جامعه)؛ خودتنظیمی (به‌واسطۀ شرایط تهاجمی در تاریخ جغرافیا) و خیالانگیزی (به واسطۀ هنر و خلاقیت) ساختار یابد. نتایج پژوهش با توجه به نقش آینده‌نگاری آرمان‌شهرها در حل تعارضات مکانی- زمانی و برای کاربست در شهر معاصر ایرانی از 4 راهبرد برای رهایی از این تناقض میان وضع موجود و آرمان بهره میگیرد که این چهار راهبرد عبارتند از: راهبرد اقتضایی همزمانی- همزیستی؛ انطباقی پیوستگی- انسجام؛ تدافعی ریتم- تداوم و تهاجمی نمایشی- خلاقانه.
اردلان، نادر و ژاله بختیار (1391) حس وحدت: نقش سنت در معماری ایرانی، ترجمه جلیلی، تهران، موسسه علم معمار رویال.
اصیل، حجت‌الله (1393) آرمان‌شهر در اندیشه ایرانی، تهران، نشرنی .
آکوچکیان، احمد (1388) از آرمان‌شهر تا شهر توسعه (جزوه چاپ نشده)، اصفهان، دانشگاه هنر اصفهان، معاونت پژوهشی.
اهری، زهرا (1385) مکتب اصفهان در شهرسازی: دستور زبان طراحی شالودۀ شهری، تهران، فرهنگستان هنر .
اولئاریوس، آدام (1379) سفرنامه آدام اولئاریوس (اصفهان خونین شیخ صفی)، ترجمه حسین کردبچه، تهران، هیرمند.
اولئاریوس، آدام (1385) سفرنامه آدام الئاریوس: ایران عصر صفوی از نگاه یک آلمانی، ترجمه بهپور، تهران، ابتکار نو.
بلخاری قهی، حسن (1388) مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، حوزه هنری سوره مهر .
بنانی، امین و دران، دارلی، دوبروین و سيوري (1390) راجرمروین صفویان، ترجمه آژند، تهران، مولی.
بورکهارت، تیتوس (1388) هنر مقدس: اصول و روش‌ها، ترجمه ستاری، تهران، سروش.
تاجبخش، کیان (1386) آرمان‌شهر: فضا، هویت و قدرت در اندیشۀ اجتماعی معاصر، ترجمه خاکباز، تهران، نشرنی.
تاورنیه، ژان باتیست (1363) سفرنامه تاورنیه ترجمه ارباب شیرانی، تهران، نیلوفر.
توسلی، محمود (1369) شهر در سرزمین‌های دوره اسلامی، هفتاد مقاله، ارمغان فرهنگی به دکتر غلامحسین صدیقی، به کوشش یحیی مهدوی و ایرج افشار، تهران، اساطیر.
جمشیدی، مژده (1400) واکاوی فضای عمومی شهری از منظر خوانش ضربآهنگ کنش¬های مغایر با گفتمان رسمی (موردپژوهی: پل خواجوی اصفهان)، رسالۀ منتشر نشده دکتری، دانشگاه هنر ایران، پردیس بین‌المللی فارابی، گروه شهرسازی.
جهانبگلو، رامین و سیدحسین نصر (1385) در جست‌وجوی امر قدسی: گفت‌و‌گوی رامین جهانبگلو با سیدحسین نصر ترجمه شهرآیینی، تهران، نشرنی.
حبیبی، سید محسن (1386) از شار تا شهر: تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن تفکر و تأثر، تهران، دانشگاه تهران.
حسن¬زاده آملی، حسن (1363) اتحاد عاقل و معقول، نرم‌افزار مجموعه آثار علامه حسن‌زاده آملی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
حسینی، سیدمجتبی و محمود رضایی و علیرضا بندرآباد (1403) الگوی مفهومی تأویل هستی‌شناسانه مراکز نمادین تاریخی شهر اسلامی- ایرانی، مطالعات شهر ایرانی- اسلامی، 15(55)، صص 83- 99.
حقیقی بروجنی، سمر و سیدعباس آقایزدانفر و مصطفی بهزادفر (1399) خوانش فضا بر مبنای نظریات فضا- قدرت فوکو؛ مطالعه موردی: میدان نقش جهان در عصر صفوی، مطالعات شهر ایرانی- اسلامی، ۱۱(39)، صص 43- 54.
https://doi.
org/20.
1001.
1.
2228639.
1399.
10.
39.
4.
6 خادمی‌پور، علی و ایرج جلالی و علی رحیمی‌صادق (1401) بررسی تاریخی جایگاه و ساختار دیوان‌سالاری ایران بعد از اسلام تا پایان دوره صفویه.
مطالعات ایرانی، بهار و تابستان، (41)، صص 102- 132.
دامادحسینی، محمد (1367) القبسات، ترجمه محقق و دیگران، تهران، دانشگاه تهران.
روویون، فردریک (1385) آرمان‌شهر در تاریخ اندیشۀ غرب، ترجمه باقری، تهران، نشرنی.
ژوناس، اولویه (1394) رویای شهر: (سفر به دنیای شهرهای رویایی: شهر اوهام و.
.
.
)، ترجمه قلعه‌نویی، تهران، دانشگاه تهران.
سلطان‌زاده، حسین (1400) معماري ايران در دوره اسلامي، رشت، طاعتی.
سیوری، راجر (1372) ایران عصرصفوی، ترجمه عزیزی، تهران، مرکز.
شایگان، داریوش(1380) افسون‌زدگی جدید: هویت چهل‌تیکه و تفکر سیار، ترجمه ولیانی، تهران، فرزان روز.
شیخ‌الاسلامی، علی (1383) خیال و مثال و جمال در عرفان اسلامی، تهران، فرهنگستان هنر .
صبری، حسین، و غلامرضا اعوانی (1398) مبانی سنتی هنرهای اسلامی، جاویدان خرد، 16(35 )، صص 121- 138.
SID.
https://sid.
ir/paper/368072/fa علیزاده‌مقدم، بدر‌السادات (1398) حیات اجتماعی دورۀ صفویه از منظر تذکرۀ نصرآبادی، تاریخ و فرهنگ، (103)، صص 135- 151.
فکوهی، ناصر (1383) انسان‌شناسی شهری، تهران، نشرنی.
فلامکی، محمدمنصور (1393) ریشه‌ها و گرایش‌های نظری در معماری، تهران، فضا (وابسته به مؤسسه علمی و فرهنگی فضا).
فلامکی، محمد منصور (1381) ریشه‌ها و گرایش‌های نظری معماری، تهران، فضا.
کهون، لارنس ای (1403) از مدرنیسم تا پست‌مدرنیسم، مترجم عبدالکریم رشیدیان موحد، چاپ 19، تهران، نشرنی.
محمدی، حمید (1397) اندیشه‌های شهرسازی در آثار متفکران ایرانی و مسلمانان (از آرمان تا واقعیت)، یزد، یزد.
مطهری، مرتضی (1390) مجموعه آثار، تهران، صدرا.
معماریان، غلامحسین (1384) سیری در مبانی نظری معماری، تهران، سروش دانش با همکاری معمار .
معین، محمد (1363) فرهنگ معین، تهران، زرین.
نصر، سیدحسین و الیور لیمن (1393) تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه جمعی از مترجمان، تهران، کیمیای حضور.
نقرهکار، عبدالحمید (1400) حکمت اسلامی در خلق آثار هنری معماری و شهرسازی (چاپ دوم)، تهران، سروش.
نقره کار، عبدالحمید (1394) برداشتی از حکمت اسلامی در هنر و معماری، تهران، فکر نو.
نقرهکار، عبدالحمید و مهدی حمزه‌نژاد و علی‌محمد رنجبرکرمانی (1397) تبیین معماری و شهرسازی مبتنی بر هویت اسلامی- ایرانی، قزوین، جهاددانشگاهی.
نقی‌زاده، محمد (1385) معماری و شهرسازی اسلامی، تهران، راهیان.
هانری، کربن (1388) تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه طباطبایی، تهران، کویر.
هیلند براند، رابرت (1383) معماری اسلامی، ترجمه باقر آیت‌الله زاده شیرازی، تهران، روزنه.
وحید دستجردی، امیرحسین و سعید بینای‌مطلق و یوسف شاقول (1398) بهار و تابستان، 35، سمبولیسم از منظر سنت‌گرایی، جاویدان خرد، صص 207- 232.
کرمونا، متیو و همکاران (1388) مکان¬های عمومی فضاهای شهری ابعاد گوناگون طراحی شهری، ترجمه فریبا قرائی و همکاران، تهران، دانشگاه هنر.
Gordin, M., Tilley, H. & Prakash, G. (2011) Introduction. Utopia and Dystopia beyond Space and Time. In M. Gordin, H. Tilley & G. Prakash (Ed.), Utopia/Dystopia: Conditions of Historical Possibility (pp. 1- 18). Princeton: Princeton University Press. https://doi.org/10.1515/9781400834952.1.
Li, W. (2021) Time- Space Utopian Model as a Critical Method of Sociology: A Book Review of Utopia Method Vision. Open Journal of Social Sciences, 9, 65- 73. doi: 10.4236/jss.2021.912005.
Scholar, R. (2023) Utopias and temporo- spatial invention: reading More with Marin. Early Modern French Studies, 45(1), 22–29. https://doi.org/10.1080/20563035.2023.2200410.
Hayes, K. E. (2025) Imagined utopias: Brasília and the Valley of the Dawn. Religion, 55(2), 448–464. https://doi.org/10.1080/0048721X.2024.2444127.
Levitas, R. (2013) Utopia as method: The imaginary reconstitution of society. Palgrave Macmillan.
