ارزیابی هندسه فضایی مساجد تاریخی قم با تأکید بر معناشناسی محور
الموضوعات :
حامد حیاتی
1
,
مرضیه مرادی نافچی
2
1 - استادیار گروه معماری، دانشگاه قم، قم، ایران
2 - کارشناسی ارشد معماری اسلامی، دانشگاه قم، قم، ایران
الکلمات المفتاحية: مسجد, هندسه فضایی, سلسله مراتب, محور قبله, سازماندهی, مساجد قم,
ملخص المقالة :
از گذشته تا به امروز معماران و طراحان مساجد، جهتگیری الهی در سیر حرکت انسان از بدو ورود تا قرارگیری و سلسله مراتب حرکتی در راستای محور قبله را عنوان یک اصل ارزشمند دانسته‌اند. رعایت محور قبله به عنوان کانون، نقطه اتصال معنوی انسان و عامل توالی سلسله مراتب در مساجد همواره به عنوان یک رکن در طراحی مساجد مورد توجه بوده است. این پژوهش درصدد پاسخ به این سوال است که چگونه جهت قبله به عنوان محور بر معماری و آرایش هندسی فرمها، چیدمان فضایی داخلی و کالبد مساجد تاریخی شهر قم اثرگذار بوده است؟ هدف این پژوهش، بررسی تأثیرمحور قبله بر ساختار فضایی و کالبدی مساجد با تمرکز بر مساجد تاریخی شهر قم است و سلسله مراتب حرکتی و محور فضایی را از ورود تا قرارگیری در راستای قبله بررسی می‌نماید. روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی است که به لحاظ معرفت‌شناسی در پارادایم تفسیری یا برساختی (ساختارگرایی)، به لحاظ جهتگیری نظری، به لحاظ رویکرد (شیوه استدلال) تطبیقی، به لحاظ نوع دادهها کیفی و کمی (ترکیبی)، به لحاظ نوع نتایج توصیفی- تحلیلی و رهیافت تاریخی- تفسیری است که با تحلیل گونهشناختی و گردآوری داده کتابخانهای (اسنادی) و نقشهخوانی، سندخوانی انجام شده است. یافته‌ها بیانگر آن است که در طراحی، هندسه، ساماندهی فضایی و جهت ورودی اکثر مساجد شهر قم با توجه به رعایت اصل سلسله مراتب و شاخص بودن و تأثیرپذیری از محور و جهت قبله، به دو دسته‌ی تک محوری و دومحوری تقسیمبندی می‌شوند.
پیرنیا، محمدکریم (1387) مساجد، مجموعه معماری ایران، دوره اسلامی، گردآورنده یوسف کیانی، تهران، سروش سمت.
پیوسته‌گر، یعقوب و علی اکبر حیدری و مریم کیایی (۱۳۹۶) بررسى عامل تفاوت فضا و ارزش فضایى در خانه‌هاى سنتى ایران با استفاده از روش چیدمان فضا، مطالعات محیطی هفت حصار، شماره 20.
پوپ، آرتور آپهام (1373) معماری ایران، ترجمه¬ غلامحسین صدری افشار، تهران، فرهنگیان.
تقی‌پور، ملیحه و مصطفی آزادی (1396) مقایسه¬ ساختار فضایی- عملکردی مسجد امام اصفهان و مسجد وکیل، مجله پژوهش‌های معماری اسلامی، دوره پنچم، شماره 1.
حجت، عیسی و مهدی ملکی (1391) همگرایی سه گونة بنیادین هندسی و پیدایش هندسة مسجد ایرانی، نشریه هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، 17 (4).
حمزه‌نژاد، مهدی و سحر فتحی آذر (1393) معناشناسی محور در مسجد و کلیسا، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره هفتم.
حمزه‌نژاد، مهدی و سیده مهسا موسوی (1398) گونه‌شناسی مساجد سنتی خراسان (شمالی- رضوی- جنوبی) برمبنای فضای باز و نیمه باز، پژوهشنامه خراسان بزرگ، شماره 36.
حیاتی، حامد و مرضیه فاخری رئوف و بهاره کاروانی (1398) نقش قبله در جهتگیری مساجد سنتی شهر دزفول، باغ نظر، 16 (70)، صص 49-60.
خادمزاده، محمدحسن و همکاران (1396) گونه‌شناسی تحلیلی مساجد تاریخی حوزه فرهنگی کردستان، مطالعات معماری ایران، شماره 11، صص 103-124.
صارمی، حمیدرضا و سحر خدابخشی و متین خلاق دوست (1395) بررسی تطبیقی جهتگیری شبستان در مساجد سنّتی و معاصر، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دوره هفتم، شماره 24.
ضیابخش، ندا و سیدمصطفی مختاباد امرئی (1391) معنابخشی عبادی نورطبیعی در فضاهای معماری، نشریه هنرهای زیبا، هنرهای نمایشی و موسیقی، 3(42)، صص 59-71.
طبسی، محسن و همکاران (1391) بازشناسی نقش و تأثیر جریان‌های فکری عصر صفوی در شکل¬گیری ورودی مساجد مکتب اصفهان، تهران، نشریه هنرهای زیبا، دروه هفده، شماره 3.
طبیبیان، منوچهر و نصیبه چربگلو و انسیه عبدالهی مهر (1390) بازتاب اصل سلسله مراتب در شهرهای ایرانی- اسلامی، معماری و شهرسازی آرمانشهر 4(9)، صص 63- 76.
فتاحی، شمس‌اله و علی عمرانی‌پور (1393) تحلیل نقش محور قبله در سازماندهی فضایی مساجد معاصر شهر ایلام، مجله پژوهش‌های معماری اسلامی، سال اول، شماره 2.
فقیهی، علی اصغر (1375) تاریخ مذهبی قم، قم، زائر، برگرفته از کتاب خانه‌های تاریخی قم.
قزوینی رازی، نصرالدین ابوالرشید عبدالجلیل بن ابی الحسین بن ابالفضل (1331) النقص، با مقدمه و تصحیح سید جلال¬الدین حسینی ارموی (محدث)، چاپخانه سپهر، برگرفته از کتاب خانه‌های تاریخی قم.
گلستانی، مهرشید و محسن طبسی و لیلا زمانی آقایی (1397) بررسی تطبیقی ویژگی¬های طرح معماری مدارس دوره تیموریان و مدارس دوره صفویان، در ششمین کنگره علمی پژوهشی توسعه و ترویج علوم معماری و شهرسازی، ایران، تهران.
منان رئیسی، محمد و عبدالحمید نقره‌کار (1393) ارزیابی هندسی فضایی مساجد معاصر تهران با استفاده از تحلیل مضمونی متون دینی، مجله پژوهش‌های معماری اسلامی، دوره دوم، شماره 3.
معماریان، غلامحسین (1395) سیری در مبانی نظری معماری، تهران، سروش دانش.
موسوی، سید حسن و محیا قوچانی (1400) تأثیر جهت قبله بر سلسله مراتب حرکتی در مساجد با واکاوی سبک‌های معماری ایرانی- اسلامی، مجله پژوهش‌های معماری اسلامی، دوره نهم، شماره 4.
نژاد ابراهیمی، احد و محمد شیخ الحکمایی (1400) اثر توالی سلسله مراتب در آفرینش حس تعلق به مکان مساجد تبریز، مجله پژوهش‌های معماری اسلامی، دوره نهم، شماره 4.
نقره¬کار، عبدالحمید و مهدی حمزه‌نژاد و پریا سعادت¬جو (1392) تحلیلی بر سیر تحول مفاهیم و الگوی کالبدی مساجد در دوره¬های چهارگانه معماری ایرانی، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره سیزده.
نقره¬کار، عبدالحمید و مهدی حمزه¬نژاد و محمدرضا عطایی همدانی (1390) بررسی و الگوشناسی مکانیابی مساجد عصر نبوی در مدینه- مقدمه‌ای برای دستیابی به اصول مکانیابی مسجد در شهر اسلامی، فصلنامه باغ نظر، شماره 16.
نقره¬کار، عبدالحمید و محمد منان رئیسی (1393) ارزیابی هندسی فضایی مساجد معاصر تهران با استفاده از تحلیل مضمونی متون دینی، پژوهش¬های معماری اسلامی، فصلنامه علمی- پژوهشی، شماره چهارم، پاییز 1393، سال اول.
نقره¬کار، عبدالحمید و همکاران (1391) اصول حاکم بر طراحی مسجد بر اساس الگوی مسجد پیامبر(ص)، مجموعه مقالات اولین همایش ملی معماری و شهرسازی اسلامی، تبریز، دانشگاه هنر اسلامی تبریز.
وثیق، بهزاد و حسین ناصری و صادق بختیاری (1400) بررسی مفاهیم محوربندی در مساجد یزد، نشریه هویت شهر، 45 (16)، صص 5- 16.
هنرفر، لطف الله (1350) گنجینه¬ آثار تاریخی اصفهان، اصفهان، ثقفی.
هیلن براند، رابر (1380) معماری اسلامی، ترجمه باقر آیت الله زاده شیرازی، تهران، روزنه.
هیلن براند، رابرت (1398) هنر و معماری اسلامی، ترجمه¬ اردشیر اشراقی، سید حامد بهشتی، و رکسانا بهشتی، تهران، روزنه.
یدالهی، سپیده و محمد ادیبان (1398) بررسی سلسله مراتب ورود به مساجد، دومین همایش ملی معماری، فرهنگ و مدیریت شهری، صص 9- 22.
Naghizadeh, M. (1997) the features of Islamic City in Islamic Texts, Journal of Fine Arts (4,5).
Ziabakhsh, Neda; Mokhtabad Amrei, Seyed Mostafa. (1391). Manabakhshi ebadi noor tabie dar fazahaye memari. Nashrie honarhaie ziba, honarhaye nemayeshi va mosighi, 3 (42): 71- 59.
Hojat, Eesa; Maleki, Mahdi. (1391). Hamgeraie se goneh bonyadin hendesi va peydayesh hendeseh masjed eirani. Nashrie honarye ziba- memari va shahrsazi, 17 (4). https://jfaup.ut.ac.ir › article_36361.
3. Vasigh, Behzad; Naseri, Hosein; va Bakhtiari, Sadegh. (1400). Barresi mafahim mehvarbandi dar masajed yazd.
4. Hayati, Hamed; Fakheri Raouf, Marzieh; va Karvani, Bahare. (1398). Naghsh gheble dar jahatgiry masajed sonati shahr dezfoul. Bagh nazar,16 (70): 49- 60.
5. Fatahi, Shamsollah; Omranipoor, Ali. (1393). Tahlil naghsh mehvar gheble dar sazmandehi fazaie masajed moaser shahr eilam.
6. Hamzeh Nezhad, Mahdi; Fathiazar, Sahar. (1393) Manashenasi mehvar dar masjed va kelisa.
7. Manan raeisi, Mohammad; Noghrekar, Abdolhamid. (1393). Arziabi hendesi fazaie masajed moaser Tehran ba estefade az tahlil mazmon mton dini.
8. Saremi, Hamidreza; Khodabakhshi, Sahar; va Khalagh doost, Matin. (1395). Barresi tatbighi jahatgiry shabestan dar masajed sonati va moaser.
9. Nezhad Ebrahimi, Ahad; Sheikholhokamaie, Mohammad. (1400). Asar tavalli selseleh marateb dar afarinesh hes taalough be makan masajed Tabriz.
10. Yadollahi, Sepideh; Adyban, Mohammad. (1398). Barresi selseleh marateb voroud be masajed. 269- 9.
11. Mosavi, Seyed hasan; Ghouchani, Mahya. (1400). Tasir jahat gheble bar selseleh marateb harekati dar masajed ba vakavi sabk memari irani- eslami.
12. Noban, Mehrozaman. (1381). Ketab simaye miras farhangi ghom.
13. Pirnia, Karim. (1378). Masajed, majmoue memari iran, dore eslami. Gerdavarande Yousef Kiani. Tehran: Soroush samt.
14. Honarfar, Lotfollah. (1350). Ganjine asar tarikhi esfehan. Esfehan: saghafi.
15. Pop, Artour apham. (1373). Memari iran. Tarjome Gholamhossein Sadri Afshar. Tehran: farhangian.
16. Taghipour, Malihe; Azadi, Mostafa. (1396). Moghayese sakhtar fazaie- amalkardi masjed emam esfehan va masjed vakil.
17. Memarian, Gholamhossein. (1395). Seiry dar manabe nazari memari. Tehran: Soroush danesh.
18. Khademzade, Mohammadhasan va hamkaran. (1396). «Goneshenasi tahlili masajed tarikhi hoze farhangi kordestan». Motaleat memari iran. (shomare 11), 103- 124.
19. Noghrekar, Abdolhamid, va hamkaran. (1391). «Osoul hakem bar tarahi masjed bar asas olgouy masjed payambar». Majmoue maghalat avalin hamayesh melli memari va shahrsazi eslami. Tabriz: daneshgah honar eslami Tabriz.
20. Hamzenezhad, Mahdi; Mousavi, Seyede Mahsa. (1398). Goune shenasi masajed sonata Khorasan (shomali- razavi- jonobi) bar mabnay fazay baz va nime baz. Pazhoheshname Khorasan bozorg, shomare 36 paiez 1398.
21. Tabibian, Manouchehr; Nasibe Cherbaglo; Abdollahi Mehr, Anise. (1390). Baztab asl selsele marateb dar shahrhay Irani- eslami. Memari va shahrsazi armanshahr4 (9): 63- 76.
22. Tabasi, Mohsen va hamkaran. (1391). «Bazshenasi naghsh va tasir jarian fekri asre safavi dar sheklgiri voroudi masajed maktab esfehan». Tehran: nashrie honar ziba.
23. Hilen brand, Rabert. (1380). "Memari eslami", tarjome Bagher AyatAllahzade shirazi, Tehran, nash rozane.
24. Noghrekar, Abdolhamid; Hamzenezhad, Mahdi; Ataie Hamedani, Mohammadreza. (1390). Barresi va olgoushenasi makanyabi masajed asr nabavi dar madine- moghadameie baray dastyabi be osoul makanyabi masjed dar shahr eslami; faslname bagh nazar; shomare16.
25. Peyvastegar, Yaghoub; Heydari, Aliakbar; Kyaie, Maryam. (1396). Barresi amel tafavot faza va arzesh fazaie dar khane sonata iran ba estefade az ravesh chideman faza, motaleat mohite haft hesar, shomare 20, s 22.
26. Hilen Brand, Rabert. (1398). Honar va memari eslami. Tarjome Ardeshir Eshraghi, sayed Hamed Beheshti, va Roksana Beheshti. Tehran: rozane.
27. Noghrekar, Abdolhamid; Manan Raeisi, Mohammad. (1393). Arziabi hendesi fazaie masajed moaser Tehran ba estefade az tahlil mazmoni motoun dini. Pazhouhesh memari eslami/ faslname elmi- pazhouheshi/ shomare 4/ paeiz 1393/ sal aval.
28. Faghihi, Ali Asghar. (1375). Tarikh mazhabi Qom, Qom: zaer. Bargerefte az ketab khane tarikhi Qom.
29. Ghazvini Razi, Nasrodin Abolrashid Abdoljalilebn Abalhosseinebn Abalfazl. (1331). Alnaghs, ba moghadame va tashih sayed Jalalodin Hosseini Armavi (mohades), chapkhane sepehr. Bargerefte az ketab khane tarikhi Qom.
30. Ketab simay miras farhangi Qom.
31. Noghrekar, Abdolhamid; Hamzenezhad, Mahdi; Saadatjo, Parya. (1392). Tahlili bar seir tahavol mafahim va olgouy kalbadi masajed dar dore chahargane memari Irani. Faslname motaleat shahr Irani eslami.
32. Golestani, Mehrshid; Tabasi, Mohsen; Zamani Aghaie, Leila. (1397). Barresi tatbighi vizhegi tarh memari madares dore teimorian va madares dore Safavian. Dar sheshomin kogere elmi pazhoheshi tose va tarvij oulom memari va shahrsazi. Iran, Tehran. http://civica.com/doc/931745.
/ 34.Nezhad Ebrahimi, Ahad; Sheikholhokamaie, Mohammad. (1399). Asar tavali selsele marateb dar afarinesh hes taalough be makan masajed Tabriz. Faslname pazhohesh memari eslami/ shomare 33/ zemestan 1400/ sal 9.
