آداب‌نامه‌نویسی در عصر قاجار
الموضوعات :
محمدرضا حاجی آقا بابایی
1
,
فائزه سعادتی مسرور
2
1 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبایی، ایران
2 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبایی، ایران
الکلمات المفتاحية: گونه‌شناسی ادبی, ادبیات تعلیمی, آداب‌نامه‌نویسی و نثر, عصر قاجار.,
ملخص المقالة :
آداب‌نامه یکی از زیرگونه‌های ادبیات تعلیمی است که به آموزش مهارت‌های لازم برای حضور فرد در عرصۀ اجتماع می‌پردازد. از میانۀ عصر قاجار، شاهد رونق گرفتن انواع آداب‌نامه‌ها هستیم. در این پژوهش، ویژگی‌های ساختاری و محتوایی چهل آداب‌نامه به شیوۀ توصیفی- تحلیلی بررسی و تحلیل شده است. زبان و نثر آداب‌نامه‌های عصر قاجار در آغاز بیشتر نثری بینابین است و گاهی آثار تکلّف در آنها دیده می‌شود. با گسترش متون ترجمه‌شده و همچنین رونق روزنامه‌نگاری، نثر آداب‌نامه‌ها نیز به سمتوسوی سادگی حرکت کرد و مخاطبان بهآسانی می‌توانستند از این دسته از متون بهره‌مند شوند. از میانۀ عصر قاجار به بعد، به‌ویژه پس از انقلاب مشروطه، شاهد تغییر مخاطبان این آثار هستیم و به آموزش زنان و کودکان، توجه ویژه‌ای می‌شود و تعداد آداب‌نامه‌هایی که برای نوجوانان و زنان نوشته شده است، فزونی می‌گیرد. پس از انقلاب مشروطه، شاهد دگرگونی در ساختار برخی از آداب‌نامه‌ها می‌شویم که برخاسته از تغییر نگرشی است که در سطح جامعه پدید آمده است. از نظر محتوایی نیز آداب‌نامه‌های عصر قاجار از تحولات اجتماعی آن روزگار اثر پذیرفته‌اند و بیشتر در پی آموزش و آماده‌سازی افراد برای حضور مؤثر در جامعه برمی‌آیند. آداب‌نامه‌هایی که به آموزش مسائل اخلاقی اختصاص دارد نیز بیشتر به آموزش سبک زندگی و آداب معاشرت پرداخته‌اند و این امر بیانگر دور شدن جامعۀ ایرانی از دیدگاه‌های سنتی و حرکت به سمتوسوی دورانی تازه است.
آجودانی، ماشالله (1385) یا مرگ یا تجدد، چاپ سوم، تهران، اختران.
اعتضادالسلطنه، علیقلی میرزا (1293ق) رساله در بازی نود (نرد)، نسخۀ خطی، کتابخانۀ مجلس، شماره نسخه 2/8957.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن (1345) روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، امیرکبیر.
--------------------- (1391) رسایل اعتمادالسلطنه، تدوین میرهاشم محدث، تهران، اطلاعات.
امیر اصلان (1304ق) مرد و آداب مردی، نسخۀ خطی، کتابخانۀ ملی، شماره بازیابی 12301-5.
ایران‌پور، امین (1398) تبیین جایگاه آداب‌نامه‌های مشق در نظام سنتی آموزش در خوش¬نویسی اسلامی، پایان‌نامۀ دکتری رشتۀ تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنر اسلامی، به راهنمایی علی‌اصغر شیرازی، دانشگاه شاهد، دانشکده هنر.
بابایی، رضا (1384) «آیین تقدیم‌نامه‌نویسی»، فصلنامۀ پژوهش و حوزه، شماره 23 و 24، صص 223- 238.
بهبهانی، ابوطالب (1292ق) منهاج العلی، نسخۀ خطی، کتابخانه ملی، شماره بازیابی 10876-5.
بهبهانی، محمدباقر (بی‌تا) آداب التجاره، نسخه خطی، کتابخانه ملی، شماره بازیابی 10314-5.
بیگ باباپور، یوسف (1394) دو رساله در دلاکی، ماساژ درمانی و فصد از دورۀ قاجاریه، تهران، سفیر اردهال.
بی‌نام (1268) قواعد کلیه: از برای مشق و حرکات پیاده نظام دولت علیه ایران، چاپ سنگی، کتابخانۀ ملی، شماره بازیابی 12657-6.
---- (1304) تأدیب النسوان، چاپ سنگی، کتابخانۀ ملی، شماره بازیابی 6161-6.
---- (1389) جامع‌الصنایع: آشپزی‌نامه از عصر قاجار، تصحیح و تعلیق ایرج افشار، تهران، میراث مکتوب.
---- (بی‌تا) بازی شطرنج، نسخۀ خطی، کتابخانۀ ملی، شماره بازیابی 18655-5.
---- (قرن 12) رسالۀ نانوایان، نسخۀ خطی، کتابخانۀ ملی، شماره بازیابی 2/13866.
---- (1395) علم طبخ «علم الطبخ الاطعمه و الاشربه و المزورات و المعالجین»، به اهتمام امیرصیاد عبدی و سمن حصیبی، تهران، سفیر اردهال.
تاجر یزدی، محمدباقر (1315ق) رسالۀ حضرت وافور، چاپ سنگی، کتابخانۀ ملی، شماره بازیابی 7150-6.
تبریزی، میرزا آقا تبریزی (منشی‌باشی) (1382) چهار تیاتر و رسالۀ اخلاقیه، به اهتمام حسین محمدزاده صدیق، تهران، نمایش (انجمن نمایش).
ترابی فارسانی، سهیلا و زرین شرفیان‌پور (1401) آداب تربیت در روند نوگرایی؛ از خلال آداب‌نامه‌های اجتماعی دورۀ قاجار، تهران، تاریخ ایران.
ترابی فارسانی، سهیلا و علی‌اکبر غندی (1394) «آداب‌نامه‌ها و جایگاه آنها در تاریخ‌نگاری اجتماعی»، نشریۀ تاریخ ایران و اسلام، سال بیست¬و¬پنجم، شماره 27، صص 65-102.
ترکمنی‌آذر، پروین (1399) «جایگاه و عملکرد رکن سپاه در ساختار حکومت ایرانیان (مطالعه‌ای بر آداب‌نامه‌ها و متون تاریخی قرن ششم)»، جستارهای تاریخی، دورۀ یازدهم، شماره 2، صص 1-31.
جمال‌الدین میرزا (سدۀ 13) شاهبازنامه، نسخۀ خطی، کتابخانۀ دانشگاه تهران، شماره نسخه: 2436.
حاجی‌آقابابایی، محمدرضا (1400) گونه‌شناسی نثر فارسی در عصر قاجار، تهران، مهراندیش.
-------------------- (1402) «آموزش سبک زندگی، زیرگونه‌ای در ادبیات تعلیمی»، دوفصلنامۀ زبان و ادبیات فارسی، سال سی-و¬یکم، شماره 95، صص 83-110.
حاجی‌آقابابایی، محمدرضا و نرگس صالحی (1398) «بررسی آموزه‌های تعلیمی در نخستین مطبوعات تخصصی زنان»، پژوهش‌نامۀ ادبیات تعلیمی، سال یازدهم، شماره 43، صص 1-28.
حسام‌الدوله، تیمور میرزا (1285ق) بازنامۀ ناصری، چاپ سنگی، کتابخانۀ مجلس، شماره مدرک: 10246-2.
خلوتی، محمدابراهیم بن احمد (1264) آداب ناصری، چاپ سنگی، تهران، کتابخانه ملی، شماره بازیابی 6-20801.
رحیمی، عباس (1395) قاجاریه و آموزش عکاسی، تهران، فرزان روز.
رشدیه، میرزا حسن (1321ق) هدایه التعلیم فی اصول تدریس بدایه التعلیم، چاپ سنگی، کتابخانۀ ملی، شماره بازیابی 12963- 6.
رمزی، سکینه (فخرالتاج) (1334ق) تأدیب الحسنات یا حفظ الصحه اطفال، چاپ سنگی، کتابخانۀ ملی، شماره بازیابی 12174-6.
ریشار خان مؤدب‌الملک (1323ق) طبخ ایرانی و فرنگی، چاپ سنگی، کتابخانۀ ملی، شماره بازیابی 18182-6.
زرگری‌نژاد، غلام‌حسین (1380) رسائل سیاسی عصر قاجار، جلد 1، تهران، کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران.
سعادت، احمد (1342ق) رهنمای سعادت، چاپ سنگی، کتابخانۀ مجلس، شماره مدرک: 4219-11.
سوروگین، آنتوان (1295ق) فن عکاسی، نسخۀ خطی، کتابخانۀ ملی، شماره بازیابی 11679-6.
شیرازی، میرزا محمد (1315ق) مفتاح الرزق فی آداب الخادم و المخدوم، چاپ سنگی، کتابخانۀ ملی، شماره بازیابی 15825-6.
فراهانی، ادیب‌الممالک (1314ق) کتاب السحر و النیرنج فی النرد و الشطرنج، نسخه خطی، کتابخانۀ مجلس، شماره بازیابی 7587.
فرصت شیرازی (1291ق) رسالۀ شطرنجیه، نسخۀ خطی، کتابخانۀ ملی، شماره بازیابی 15507.
فشارکی، محمدباقر بن محمدجعفر (سدۀ 13) آداب الشریعه المطهره، چاپ سنگی، کتابخانۀ ملی، شماره بازیابی 31357-6.
قاجار، محمدامین میرزا (1280ق) آداب القمار، نسخۀ خطی، کتابخانۀ ملی، شماره بازیابی 11291-5.
قاجار، نادر میرزا (1399) کارنامۀ خورش، به کوشش نازیلا ناظمی، تهران، اطراف.
قیومی بیدهندی، مهرداد (1386) «آداب صناعات (آداب‌نامه‌های مشق در مقام منابع تاریخ هنر ایران)»، گلستان هنر، دورۀ سوم، ش 4، صص 5-17.
کاشانی، علی¬اکبرخان (1353) سفرۀ اطعمه، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
مارتنسک (سدۀ 13) راهنمای سفرا، ترجمۀ میرزاعبدالرسول منشی تبریزی، چاپ سنگی، کتابخانۀ مجلس، شماره مدرک: 1688-1.
محمدکاظم بن محمدعلی (سدۀ 14) رساله در احکام صید و ذباحه، نسخۀ خطی، کتابخانۀ ملی، شماره بازیابی 15726-5.
مردوخ، محمد (1318ق) شطرنج‌نامه، چاپ سنگی، کتابخانۀ ملی، شماره بازیابی 20674-6.
مظفری، محمدعلی خان (1345ق) حفظ الصّحّه مظفری، چاپ سنگی، کتابخانۀ ملی، شماره بازیابی 25002- 6.
مفتاح‌الملک مازندرانی، محمود (1396) تأدیب الاطفال، به کوشش علی کاشفی خوانساری، تهران، مدرسه.
منشی، عزیزالله¬خان (1329ق) تربیت البنات، چاپ سنگی، کتابخانۀ ملی، شماره بازیابی 12232-6.
میرزا محمد علیخان (1329ق) تعلیم البنات، چاپ سنگی، کتابخانۀ ملی، شماره بازیابی 22362-6.
ناتل خانلری، پرویز (۱۳۲۶) «نثر فارسی در دوره اخیر».
نخستین کنگره نویسندگان ایران.
تهران.
نگین.
صص ۱۷۵-۱۲۸.
ناجی قزوینی، میرزا باقر (سدۀ 13) تزویج‌نامه (نکاحیه)، نسخۀ خطی، کتابخانۀ ملی، شماره بازیابی 9992-5.
ناصرالدین‌شاه قاجار (1397) روزنامۀ خاطرات ناصرالدین شاه قاجار (از رجب 1284 تا صفر 1287)، به کوشش مجید عبدامین، تهران، سخن.
نظام افشار، میرزا حبیب‌الله (1324ق) مهمل التقویم، چاپ سنگی، کتابخانۀ ملی، شماره بازیابی 15275-6.
نوایی، میرزا آقاخان (1316ق) اخلاق مظفری، چاپ سنگی، کتابخانۀ ملی، شماره بازیابی 10737-6.
-------------- (1397) اخلاق مظفری، به کوشش سید محسن مهرابی، تهران، مدرسه.
یکانلو سرهنگ مرندی، علیرضا خان (بی‌تا) رساله در آداب جنگ = قانون مشق نظام، نسخۀ خطی، کتابخانۀ مجلس، شماره بازیابی 659ک.
