تحلیل دیباچه‌های «کلیله و دمنه» بر اساس نظام وجهیت
الموضوعات :
1 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبایی، ایران
2 - کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبایی، ایران
الکلمات المفتاحية: وجهیت, کلیله و دمنه, نقش‌های گفتاری, ابزار وجهی, دیدگاه نویسنده.,
ملخص المقالة :
کلیله و دمنه، یکی از امهات متون تعلیمی کهن ادب فارسی است که بخش اعظم آن را باید و نبایدهای اخلاقی در حوزة اخلاق، سیاست، دین و فرهنگ تشکیل میدهد. این باید و نبایدها که ماهیتی آمرانه دارد، میتواند موجب لحنی صریح و ملالآور در کلام شود و عمل اقناع را در امر تعلیم به تأخیر بیندازد. در این پژوهش با استفاده از مبحث وجهنمایی و وجهیت، سه مقدمة آغاز این کتاب (دیباچة مترجم، مقدمة ابنمقفع و مقدمة برزویه طبیب) را از منظر وجهیت و چگونگی بازنمایی دیدگاه نویسنده در ساحت زبان بررسیدیم. برای این منظور از سه دیباچه، پانصد جمله را برگزیدیم و در قالب هفت مؤلفة نهاد، وجه بند، نقش گفتاری بند، وجهنمایی، ابزار وجهی، منبع قضاوت (جهتگیری وجهنمایی) و شگردهای غیر مستقیمگویی گفتار، به تجزیه و تقطیع بندها پرداختیم. پرسش اصلی ما در این پژوهش این بود که وجهیت، چگونه در تبیین رابطة زبان و ایدئولوژی نقش دارد و کدام یک از ابزار وجهنمایی، بسامد بیشتری در این متن دارد؟ یافتههای پژوهش بر اساس دادههای آماری نشان داد که منشی با استفاده از سازوکارهای زبانی متفاوت چون استعارة دستوری، کاربرد ابژه به جای سوژه، ساختار جملة مرکب، تمثیل، بینامتنیت قرآنی و تاریخی و...، از شدت صراحت اجبار و الزام کاسته و در جهت اقناعسازی، مخاطب را با خود همراه ساخته است. بسامد بالای وجه بند اخباری و درصد پایین وجوه پرسشی و امری، نشان از قاطعیت کلام و دیدگاه نویسنده و همسویی این سبک زبانی با ژانر تعلیمی خطابه داشت. پربسامدترین ابزار وجهی در این پیکره، به ترتیب وجه فعل اخباری، فعل وجهی و افزودههای وجهی بود که با گفتمان خطابی متن که در پی گواهنمایی و اقناع بیشتر مخاطب است، تناسب و همسویی دارد.
آقاگل¬زاده، فردوس و زهرا عباسی (1391) «بررسی وجه فعل در زبان فارسی بر پایة نظریة فضاهای ذهنی»، ادب¬پژوهی، دورة ششم، شماره 20، صص 135-154.
احمدی، آرام و دیگران (1400) «بررسی مقولة وجهیت در رمان شوهر عزیز من اثر فریبا کلهر بر اساس دیدگاه فاولر»، زبان¬پژوهی، دورة سیزدهم، شماره 38، صص 327-352.
اخلاقی، فریار (1386) «بایستن، شدن و توانستن، سه فعل وجهی در فارسی امروز»، مجلة دستور، شماره 3، صص 82-131.
ایلخانی¬پور، نرگس و غلامحسین کریمی دوستان (1395) «واژگانی¬شدگی ابعاد معنایی وجهیت در صفات وجهی فارسی»، زبان¬پژوهی، سال هشتم، شماره 19، صص 65-87.
برآورده، مهرانگیز و حبیب گوهری (1401) «بررسی وجه و وجه¬نمایی و تشریح آن در زبان فارسی»، مطالعات نقد زبانی و ادبی، سال ششم، شماره 22، صص 115-126.
بهرامی خورشید، سحر (1398) دستور شناختی (مبانی نظری و کاربست آن در زبان فارسی)، تهران، سمت.
تمیم¬داری، احمد و نیره صدری (1393) «مطالعه سبک¬شناختی وجه¬نمایی در گلستان سعدی در چارچوب دستور نقش¬گرای نظام‌مند»، پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شماره 33، صص ۱۴۱-۱۸۱.
جانسون، مارک (1398) بدن در ذهن، ترجمة جهانشاه میرزابیگی، چاپ سوم، تهران، آگاه.
خانلری، پرویز (1366) تاریخ زبان فارسی، جلد دوم، تهران، نو.
رحیمیان، جلال و محمد عموزاده (1392) «افعال وجهی در زبان فارسی و بیان وجهیت»، پژوهش¬های زبانی، دورة چهارم، شماره 1، صص 21-40.
فتوحی، محمود (1391) سبک¬شناسی، نظریه¬ها، رویکردها و روش¬ها، تهران، سخن.
فرشیدورد، خسرو (1388) دستور مفصل امروز، تهران، سخن.
فروزنده، مسعود و امین بنی¬طالب (1393) «بازتاب دیدگاه شاعر در نحو منظومة ویس و رامین»، متن¬شناسی ادب فارسی، شماره ۲، صص ۱-22.
کاظمی¬پور نوایی، ندا و دیگران (1394) «از یقین به تردید: تحول وجه¬نمایی قهرمان رمان طوبی و معنای شب از دیدگاه نشانه¬شناسی اجتماعی»، نقد ادبی، دورة هشتم، شمارة 32، صص 133-154.
کریمی دوستان، غلامحسین و نگین ایلخانی¬پور (1391) «نظام وجهیت در زبان فارسی»، پژوهش-های زبانی، دورة سوم، شماره 1، صص 77-98.
گودرزی، سیاوش و مصطفی موسوی (1399) «بلاغت وجهیت در شعر مدحی دربار غزنوی»، پژوهشنامة نقد ادبی و بلاغت، دورة نهم، شماره 3، صص 133-151.
لاینز، جان (1391) درآمدی بر معناشناسی زبان، ترجمة کوروش صفوی، تهران، علمی.
مرادی، روناک (1391) وجه¬نمایی و وجه در کردی سورانی، رویکردی نحوی و معنایی، رسالة دکتری، رشتة زبان¬شناسی، استاد راهنما محمد دبیرمقدم، دانشگاه علامه طباطبایی تهران، دانشکدة ادبیات.
مشکوه¬الدینی، مهدی (1379) سیر زبان¬شناسی، مشهد، دانشگاه فردوسی مشهد.
منشی، نصرالله (1381) کلیله و دمنه، چاپ بیست¬و¬یکم، تهران، امیرکبیر.
میرزایی، آزاده (1400) «رابطة قطبیت و وجهیت¬بندی در زبان فارسی»، مطالعات زبان و گویش‌های غرب ایران، سال نهم، شماره 32، صص 113-135.
Fowler. R (2011) Linguistics and novel. (M. Ghaffari, Trans). Tehran: Ney (In Persian).
Halliday. M. A. K and Matthiessen, Christian (2004) An Introduction To Functional Grammar, London. Arnold.
Palmer. F.R. (2001) mood and modality. Cambridge: Cambridge University Press.
--------------- (1986) mood and modality, Cambridge: Cambridge University Press.
