پراکسیس رهایی‌بخشِ ایرانی در اندیشۀ «ملکمخان»
الموضوعات :
سید حسین اطهری
1
,
احسان مزدخواه
2
1 - دانشیار گروه علوم سیاسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران
2 - دانشجوی دکتری علوم سیاسی (گرایش مسائل ایران)، دانشگاه فردوسی مشهد، ایران
الکلمات المفتاحية: گونه‌شناسی, رئالیسم انتقادی, میرزا ملکم¬خان, رهایی¬بخشی ایرانی و ایران. ,
ملخص المقالة :
«میرزا ملکُمخان ناظمالدوله» (1212-1287) از جمله مهم‌ترین متفکران عصر مشروطیت ایرانی است. اندیشه سیاسی وی اساساً در چارچوب تاریخنگاری اندیشه معاصر ایرانی تببین و تفسیر شده است. بررسی آرا و افکار وی نشان می‌دهد که ملکمخان در جستوجو برای رهایی ایران از استبداد، تحجر و عقب‌ماندگی بوده است. در این پژوهش، آرا و اندیشههای ملکمخان با تأکید بر رهیافت دلالتگونه و با استفاده از روش مفهومی رئالیسم انتقادی بررسی خواهد شد. این چنین کنشی، کوششی برای نوع شناخت از امر واقع و در پاسخ به پرسش تاریخی دویستساله ایران یعنی «چه باید کرد؟» -که توسط هر اندیشمندی از جمله ملکمخان صورت میگیرد- بیان شده که این امر توانایی شناخت بیشتر تفکر سیاسی- اجتماعی در ایران معاصر را دارد. در این چارچوب، پاسخ ملکمخان به پرسش بنیادین «چه باید کرد؟» در حوزههای گوناگون سیاست، اقتصاد و فرهنگ بررسی شده و با توجه به این مسئله، از رئالیسم انتقادی برای تببین و تفسیر اندیشه سیاسی میرزا ملکمخان استفاده شده است. خروجی و نتیجه این نوشتار، ابعاد جدیدی از اندیشه سیاسی ملکمخان را روشن میسازد و نوعی از ایدۀ حکومتمندی در آرای این متفکر قابل فهم است.
آجودانی، ماشاءالله (1402) مشروطه ایرانی، تهران، اختران.
آدمیت، فریدون (1394) فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت، تهران، سخن.
آقا¬حسینی، علیرضا و آسیه مهدی¬پور (1392) «شالوده¬شکنی گفتمان موج اول روشن¬فکری در ایران: میرزاملکم¬خان، آخوندزاده و میرزا آقاخان کرمانی»، دوفصلنامه علمی- پژوهشی دانش سیاسی، سال نهم، شماره 2، صص 45-58.
آل¬داوود، سید ¬علی (1397) نخستین کوشش¬های قانون¬گذاری در ایران، تهران، سخن.
اصیل، حجت¬الله (1396) رساله¬های میرزا ملکم¬خان ناظم¬الدوله، تهران، نشرنی.
اکبری، محمد¬علی (1382) «الگوی سلطنت مستقل منتظم: نظریه گذار از سلطنت خودکامه به سلطنت مشروطه»، مجله تخصصی تاریخ، دانشگاه تهران، شماره 4، صص 89-110.
الگار، حامد (1369) میرزا ملکم¬خان، ترجمه مجید تفرشی، تهران، شرکت سهامی انتشار.
-------- (1370) «ملكم‌خان، آخوندزاده، و پيشنهاد اصلاح الفباي تازي»، در: شورش آقاخان محلاتـي و چند مقالة ديگر، ترجمة ابوالقاسم سري، تهران، توس.
ام رینگر، مونیکا (1402) کتاب آموزش، دین و گفتمان اصلاح فرهنگی، ترجمه مهدی حقیقت‌خواه، تهران، ققنوس.
جلیلی، محمد و ناصر جمال¬زاده (1401) «بازخوانی تطبیقی مواجه روشن¬فکران ایرانی با مدرنیته غربی (ناظر بر آرای سید جمال‌الدین اسدآبادی و میرزا ملکم¬خان ناظم¬الدوله)»، پژوهش¬های سیاست اسلامی، سال دهم، شماره 21، صص266-291.
حقدار، علی اصغر (1396) نامه‌های میرزا ملکم خان ناظم الدوله (زبده و متن برخی نامه‌ها)، تهران، چشمه.
دیلمی معزی، امین (1391) ناکامی مشروطه در ایران، تهران، دانشگاه آزاد اسلامی.
-------------- و دیگران (1396) «غرب و مدرنیته از منظر میرزا ملکم¬خان»، فصلنامه علمی- پژوهشی پژوهشنامه تاریخ، سال دوازدهم، شماره 46، صص 127-140.
رائین، اسماعیل (1353) میرزا ملکم¬خان: زندگی و کوشش¬های سیاسی او، بنگاه مطبوعاتي صفي‌علي‌شاه.
رحمانیان، داریوش (1382) تاریخ علت¬شناسی انحطاط و عقب¬ماندگی ایرانیان و مسلمین (از آغاز دوره قاجار تا پایان دوره پهلوی)، تبریز، دانشگاه تبریز، موسسة تحقیقاتی علوم اسلامی- انسانی.
سایر، اندرو (1385) روش در علوم اجتماعی رویکرد رئالیستی، ترجمه عماد افروغ، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
شهریاری، ابوالقاسم و دیگران (1402) «سیر مفهومی تحدید قدرت در اندیشۀ سیاسی عصر قاجار (فرایند گذار از سلطنت استبدادی به سلطنت مشروطه)»، فصلنامه پژوهش سیاست نظری، دوره هجدهم، شماره 32، صص 173-200.
صالحی هیکویی، اکرم و دیگران (1397) «مفهوم حکومت قانون از دیدگاه میرزا ملکمخان ناظمالدوله»، جستار¬های سیاسی معاصر، سال نهم، شماره 4، صص 57-75.
طاهری ¬مقدم، سید محمد و ابراهیم بوچانی (1394) «میرزا ملکم¬خان ناظم¬الدوله و تأملی بر اندیشه¬های آموزشی او»، جستار¬های تاریخی، دوره ششم، شماره 1، صص 73-88.
طباطبایی، سید جواد (1386) تأملی درباره ایران (جلد دوم- بخش دوم)، تهران، مینوی خرد.
طباطبایی، محمد¬تقی (1398) «میرزا ملکم¬خان و اندیشه روش»، دوفصلنامه غرب‌شناسی بنیادی، سال دهم، شماره 2، صص 142-168.
قاضی¬مرادی، حسن (1400) ملکم¬خان (نظریه¬پردازی نوسازی سیاسی در صدر مشروطه)، تهران، اختران.
کسروی¬، احمد (1401) تاریخ مشروطه ایران، تهران، نگاه.
گروه مؤلفان (1387) تاریخ تهاجم فرهنگی غرب (میرزا ملکم¬خان)، تهران، موسسة فرهنگی قدر.
مرداخانی، فردین (1401) «مفهوم قانون در اندیشه میرزاملکم¬خان»، فصلنامه سیاست‌پژوهی اسلامی ایرانی، سال اول، شماره 1، صص 137-166.
مزینانی، محمد¬صادق (1390) تمایزات مشروطه¬خواهان مذهبی و غرب¬گرا، قم، مؤسسه بوستان کتاب.
مسعودی، علی (1400) مشروطه ایرانی و مسئله قانون، تهران، علمی- فرهنگی.
منوچهری، عباس و فرید خاتمی (1392) «امر سیاسی و پراکسیس در اندیشه سیاسی میرزا عبدالرحیم طالبوف تبریزی»، فصلنامه رهیافت¬های سیاسی- بین¬المللی، سال پنجم، شماره 36، صص 111-136.
میرزا ملکم¬خان، میرزا ناظم¬الدوله (1327) مجموعه آثار میرزا ملکم¬خان، تدوین و تنظیم محمدجواد طباطبایی، تهران، کتابخانه دانش.
------------------------ (1369) روزنامة قانون، تهران، کویر.
------------------------ (1400) کتاب دفتر تنظیمات: کتابچه غیبی و چند رساله دیگر، تهران، امید فردا.
ناطق، هما (1355) روزنامه قانون، تهران، امیرکبیر.
نجف¬زاده، مهدی (1397) جابه¬جایی دو انقلاب: چرخش¬های امر دینی در جامعه ایرانی، تهران، تیسا.
نصری، عبدالله (1390) رویارویی با تجدد، تهران، علم.
نورایی، فرشته (1352) تحقیق در افکار میرزا ملکم¬خان ناظم¬الدوله، تهران، شرکت سهامی کتاب¬های جیبی با همکاری موسسه انتشاراتی فرانکلین.
وحدت، فرزین (1396) رویارویی فکری ایران با مدرنیت، ترجمه مهدی حقیقت¬خواه، تهران، ققنوس.
هاشمی، جمال (1384) بالندگی و بازندگی ایرانیان: دلایل عقب¬ماندگی ایرانیان و آسیب-شناسی جامعه ایران، تهران، شرکت سهامی انتشار.
Algar, Hamid (1973) Mirza – Malkum Khan: A Study in The History of Iranian Modernism. University of California Press.
Ames, R. (2021) The Many Faces of Iranian Modernity: Sufism and Subjectivity in the Safavie and Qajar Periods. Gorgias Press.
Ansari, Ali (2003) Modern Iran Since 1921 the Pahlavi’s and After, Longman, London.
Bhaskar, Roy (2008) Dialectic: The pulse of freedom. Routledge.
---------------- (2014) The possibility of naturalism: A philosophical critique of the contemporary human sciences. Routledge.
Bosworth, E; Hillenbrand, C. (2012) Qajar Iran; Political, Social and Cultural Change 1800-1925, Edinburgh University Press.
Cronin, Stephanie (2003) The making of modern Iran: state and society under Riza Shah, 1921-1941. Routledge.
-------------------- (2000) "Iran and the Rise of Reza Shah: From Qajar Collapse to Pahlavi Power." 187-192.
Habermas, J. (2015) Knowledge and human interests. John Wiley & Sons.
Outhwaite, W. (1987) New philosophies of social science: Realism, hermeneutics and critical theory. Bloomsbury Publishing.
