سَمَک؟ تحلیل نام قهرمان داستان «سمکِ عیّار»
الموضوعات :
عبدالرحیم قنوات
1
(دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، ایران)
الکلمات المفتاحية: کتاب سمک عیّار, سَمَک, سَمُک, عالم¬افروز و پرویز ناتل خانلری.,
ملخص المقالة :
از زمان چاپ کتاب سَمَک عیار -نوشته فرامرز پسر خداداد ارجانی به تصحیح پرویز ناتل خانلری- که یکی از کهن‌ترین نمونه‌های داستان‌پردازی عامیانه در تاریخ ادبیات فارسی است، نام قهرمان نخست این داستان، همه‌جا -از روی جلد کتاب گرفته تا در عنوان و متن برگردان عربی و انگلیسی آن و مقالات بسیار که به زبان‌های گوناگون درباره آن منتشر شده- سَمَک ثبت شده است. مسئله این است که گویا این نام مشهور، درست نیست و لغزشی بزرگ درباره لفظ و معنی آن رخ داده است. در این نوشتار با درانداختن تردیدهایی منطقی، موشکافی در ناسازگاری‌های تاریخی و بررسی آن¬دسته از گزارش¬های متن کتاب که در آنها به نام قهرمان داستان و معنی آن پرداخته شده است، به نقد این خوانش مشهور از واژه سمک پرداخته و کوشش شده است تا خوانش درست این نام و نیز معنی آن روشن شود. دستاورد این پژوهش آشکار می‌سازد که ادبیات فارسی درباره نام قهرمان داستان سمک عیّار، از همان آغاز به راهی خطا افتاده است. پس جای آن است که اکنون به جبران آن برخیزد.
ابن تغری بردی (بی¬تا) النّجوم الزّاهره فی ملوک مصر و القاهره، وزارة الثقافه و الارشاد القومی، مصر، دارالکتب.
ابن منظور (1414) لسان العرب، جلد 10، بیروت، دارصادر.
ابن یونس (1421) تاریخ ابن یونس، بیروت، دارالکتب العلمیه.
ادیب طوسی، محمدامین (1388) فرهنگ لغات ادبی، با مقدمه منوچهر مرتضوی، زیر نظر و اشراف مهدی محقق، تهران، دانشگاه مک گیل، دانشگاه تهران.
ارجانی، فرامرز بن خداد بن عبدالله (1396) سمک عیّار، با مقدمه و تصحیح پرویز ناتل خانلری، تهران، آگاه.
باسورث، کلیفورد ادموند (1381) سلسله‌های اسلامی جدید، ترجمه فریدون بدره¬¬¬ای، تهران، مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
پادشاه، محمد (شاد) (1336) فرهنگ آنندراج، زیر نظر محمد دبیرسیاقی، تهران، کتابفروشی خیام.
پوریزدان‌پناه کرمانی، آرزو و وصال میمندی (1398) «نقد ترجمه عربی سمک عیّار بر اساس نظریه نایدا»، دوفصلنامه مطالعات تطبیقی فارسی- عربی، سال چهارم، شماره 6، صص 9-33.
تبریزی، محمدحسین خلف (برهان) ( بی‌تا) برهان قاطع، به کوشش میم سعیدی¬پور، بی¬جا، چاپخانه زر.
دهخدا، علی‌اکبر (1377) لغت‌نامه، زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی، تهران، مؤسسه لغت‌نامه دهخدا.
ذهبی، شمس الدّین محمد بن احمد (1993) تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دار الکتاب العربی.
ذوالفقاری، حسن، «سمک عیّار»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، قابل دسترسی در: https://www.
cgie.
org.
ir/fa/article/257703/ سمک- عیّار رامپوری، غیاث¬الدّین محمد (1363) غیاث¬اللّغات، به کوشش منصور ثروت، تهران، امیرکبیر.
زرکلی، خیرالدّین (1989) الاعلام، بیروت، دار العلم للملائین.
صدقة بن ابی القاسم (1995) اسطورة ماه بری، تلخیص و ترجمه محمد فتحی الریس، مصر، الهیئة المصریّه العامة للکتاب.
عبدالرشید بن عبدالغفور الحسینی التَتَوی (بی¬تا) فرهنگ رشیدی، تصحیح و تحقیق محمد عباسی، تهران، بی‌نا.
گایار، گارنیا (1396) سمک عیّار، دانشنامه جهان اسلام، جلد 24، ترجمه نازک نادری، زیر نظر غلامعلی حدّاد عادل، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی.
معین، محمد (1375) فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر.
ناتل خانلری، پرویز (1396) شهر سمک، تهران، آگاه.
نرشخی، ابوبکر محمد بن جعفر (1363) تاریخ بخارا، ترجمه ابونصر القباوی، تلخیص محمد بن زفر بن عمر، تصحیح و تحشیه مدرس رضوی، تهران، توس.
مرعشی، مهدی، سمک عیار، قابل دسترسی در: Fidibo.
com/book/6160.
نفیسی، علی‌اکبر (ناظم الاطبا) (2535) فرهنگ نفیسی، تهران، مروی (چاپ افست).
یاقوت حموی (1995) معجم البلدان، بیروت، دار صادر.
یوسفی، غلامحسین (2535) «در آرزوی جوانمردی»، در: دیداری با اهل قلم، جلد1، مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه مشهد، صص 217-245.
Gaillard, Marina (1985) “Samak-E Ayyar”, Encyclopaedia Iranica, Edited By Ehsan Yarshter, Persica Press.
Rassouli, Freydoon & Mechner, Jordan (2021) SAMAK THE AYYAR: A Tale Anciant Persia, Newyork: Columbia University Press.
