بررسی اندیشه سیاسی میرزا ملکم¬خان با رویکرد «دلالتی- پارادایمی»
الموضوعات :
1 - استادیار گروه علوم سیاسی، دانشگاه بجنورد، ایران
الکلمات المفتاحية: اندیشه سیاسی, رویکرد دلالتی- پارادایمی, میرزا ملکم¬خان, نوگرایی و مشروطه-خواهی. ,
ملخص المقالة :
نوشتار حاضر در واقع جستاری است درباره مشکلات جامعۀ ناصری که در لفافه برخی از شرایط کلی پیش از انقلاب مشروطه را نیز بیان می‌دارد. مسئله اصلی در این میان، نحوۀ برخورد روشنفکران آن دوره با سنت‌های بازدارندهای بود که معمولاً از طریق ایده‌های نوگرایانه بیان می‌شد. میرزا ملکمخان از جمله روشن‌فکرانی است که کنش‌های نظری مهمی را در اواخر عصر ناصری به ظهور رساند و در بومیسازی قواعد مدرنیته تلاش بسیار نمود. در پرسش از چیستی اندیشه سیاسی ملکمخان، روایت پارادایمی- دلالتی از تفکر سیاسی را الگوی نظری این مقاله قرار داده، معطوف به دلالت‌های پنجگانۀ تاریخی، بنیادین، هنجاری، راهبردی- سیاسی و کاربردی، چرایی و چگونگی آرا و اقوال ملکمخان را در مواجهه با معضلات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، دینی و سیاسی آن دوره اجمالاً بررسی میکنیم. مهمترین پرسش این مقاله، چگونگی نظرورزی روشنفکران آن عصر -بهویژه میرزا ملکمخان- بوده و میزان موفقیت ایشان را در پیشبرد اهداف اصلاحی مورد دلالت قرار میدهد. پرسشی که گاهی تاریخی نشان میدهد همچنان در هالهای از ابهام باقی مانده و بهویژه ظهور پادشاهی پهلوی و عدم تشکیل یک حکومت مردمی، دلیلی بر ناکامی کنشورزی و نظریه‌سازی این روشنفکران محسوب می‌شود و کشور را همچنان در گرهای ناگشودنی از فردگرایی نگه داشت تا اینکه انقلاب اسلامی به ثمر رسید و ورقی تازه به تاریخ این سرزمین افزود.
آبراهامیان، یرواند (1389) تاریخ ایران مدرن، ترجمه محمد ابراهیم فتاحی، تهران، نشرنی.
آجودانی، ماشاءالله (1389) مشروطه ایرانی، تهران، اختران.
آدمیت، فریدون (1351) اندیشه ترقی و حکومت قانون، عصر سپهسالار، تهران، خوارزمی.
آدمیت، فریدون و هما ناطق (2536) افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی در آثار منتشرنشده دوران قاجار، تهران، آگاه.
اکبری، علیاکبر (1384) پیشگامان اندیشه جدید در ایران، عصر روشنگری ایرانی، تهران، مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
------------ (1394) چالش‌های عصر مدرن در ایران عهد قاجار، تهران، مؤسسه فرهنگی مطبوعاتی ایران.
الگار، حامد (1369) پژوهشی در باب تجددخواهی ایرانیان، میرزا ملکمخان، ترجمه جهانگیر عظیما و مجید تفرشی، تهران، مدرس.
امانت، عباس (1383) قبله عالم (ناصرالدین شاه قاجار و پادشاهی ایران)، تهران، کارنامه.
بهرامی کمیل، نظام (1393) گونهشناسی روشنفکران ایرانی، تهران، کویر.
تیموری، ابراهیم (1357) عصر بیخبری یا پنجاه سال استبداد در ایران؛ تاریخ امتیازات در ایران، تهران، اقبال.
جوادی یگانه، محمدرضا و ریحانه جوادی (1392) اصلاحات سهساله، بررسی جامعهشناختی شکست روندهای اصلاحی در عصر ناصری، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
رضاقلی، علی (1392) جامعهشناسی نخبهکشی، قائممقام، امیرکبیر، مصدق، تهران، نشرنی.
رائین، اسماعیل (1357) فراموشخانه و فراماسونری در ایران، تهران، امیرکبیر.
زیباکلام، صادق (1382) سنت و مدرنیته، تهران، روزنه.
شیخ محلاتی، محمدعلی (1356) خاطرات حاج سیاح، به کوشش حمید سیاح و تصحیح حامد الگار، تهران، امیرکبیر.
طباطبایی، سید جواد (1373) زوال اندیشه سیاسی در ایران، تهران، کویر.
عبدالکریمی، بیژن (1395) پایان تئولوژی (تئولوژی و تاریخ)، جلد دوم، تهران، نقد فرهنگ.
فلور، ویلم (1366) جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران در عصر قاجار، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران، ققنوس.
کاتوزیان، محمدعلی (1388) تضاد دولت و ملت، ترجمه علیرضا طیب، تهران، نشرنی.
گودرزی، غلامرضا (1387) دین و روشنفکران مشروطه، تهران، اختران.
مرادخانی، فردین (1401) «مفهوم قانون در اندیشه میرزاملکم خان»، تهران، نشریه علمی- تخصصی سیاستپژوهشی اسلامی- ایرانی، سال اول، شماره 1، بهار، صص 137-166.
ملکمخان، ناظمالدوله (1362) مجموعه آثار میرزا ملکمخان، به کوشش محمدمحیط طباطبایی، تهران، علمی.
---------------- (1369) روزنامه قانون، به کوشش هما ناطق، شماره‌های 1 تا 36، تهران، کویر.
---------------- (1388) رسالههای میرزا ملکمخان، گردآوری و مقدمه حجتالله اصیل، تهران، نشرنی.
---------------- (1400) کتاب دفتر تنظیمات (کتابچه غیبی) و چند رساله دیگر، تهران، امید فردا.
مکاینتایر، السدیر (1395) بحران معرفتشناختی، روایت دراماتیک و فلسفه علم، ترجمه سید علیرضا بهشتی، تهران، ناهید.
مدنی، جلالالدین (1386) تاریخ سیاسی معاصر ایران، جلد اول، قم، دفتر نشر اسلامی.
منوچهری، عباس (1395) فراسوی رنج و رویا، جلد اول و دوم، تهران، پژوهشکده تاریخ اسلام.
وحدت، فرزین (1390) رویارویی فکری ایران با مدرنیته، ترجمه مهدی حقیقتخواه، تهران، ققنوس.
Ramazani, Rouhullah (1966) The Foreign Policy of Iran; A developing nation in world affairs. 1500-1941, Charlottesville، University Press of Virginia, pp. 32, 50.
