خوانش طراحی مسجد شیخ‌لطف‌الله از منظر نشانه‌شناسی لایه‌ای بر پایه اصالت معنا
الموضوعات :
1 - استادیار گروه معماری، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران
2 - دانشجوی دکتری معماری، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران
الکلمات المفتاحية: کدگذاری, مسجد شیخ‌لطف‌الله, معماری, نشانه‌شناسی اصالت و معنا,
ملخص المقالة :
پژوهش حاضر به خوانش مسجد شیخ‌لطف‌الله با رویکرد نشانه‌شناسی بر پایه اصالت معنا پرداخته است. معماری به مثابه معنا، بازتابنده اندیشه‌ها و ارزش‌هایی است که برای درک و دریافت معانی آن باید از علم نشانهها مدد جست و چون این علم نشات گرفته از فلسفه است، پس باید آن را از دیدگاه‌های فلسفی مورد خوانش قرار داد تا رمزگشایی گردد. به نظر می‌رسد هنر معماری ایرانی به‌خصوص در طراحی مساجد و مکان‌های مذهبی با اصول نشانه‌شناسی، به‌خصوص بر پایه اصالت معنا شکل گرفته است. لذا هدف از این پژوهش رسیدن به الگوی مناسب جهت خوانش ساختارهای مسجد شیخ‌لطف‌الله است که آن را بتوان به دیگر مساجد نیز تعمیم داد. برای رسیدن به این مهم، یک سؤال اساسی مطرح می‌شود که خوانش ساختاری مسجد شیخ‌لطف‌الله از منظر معنایی چگونه تحلیل می‌شود. روش تحقیق این مقاله از نوع نظری است که در مرحله جمع‌آوری اطلاعات از روش کتابخانه‌ای و مشاهده با متغیر کیفی و استدلال منطقی و فلسفی بهره برده است. برای مدون کردن تحلیل‌ها؛ کلیات و ساختارهای ساختمان مورد مطالعه در پنج نظام بستر خلق متن، صورت گرفته است و با تجزیه و تحلیل آنها به مفاهیم و نشانه‌های بکار رفته در آنها دست یافته و سپس با کدگذاری و دسته‌بندی اولیه، مفاهیم در سه سطح معنایی صریح، ضمنی و نمادین؛ استخراج شده است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که در متن فرم مسجد شیخ‌لطف‌الله، مفاهیم زیر قابل ملاحظه می‌باشند: ملزم شدن همراهی تمامی لایه‌های متنی با ویژگی‌های خاص خودشان که منجر به فرآیند بافت متن آن می‌شود و همچنین پیوستگی لایه‌های سازنده مسجد شیخ‌لطف‌الله بر اساس اصل همنشینی، بافت را بوجود می‌آورد. و در نهایت می‌توان معنای نمادین این مسجد باشکوه را تحت عنوان «معماری مسجد شیخ‌لطف‌الله، پدیده‌ای برای فعلیت یافتن کلام الهی در جهت پالایش روح آدمی» بیان نمود.
اپهام‌پوپ، آرتور (1386) معماری ایران، صدری افشار، غلامحسین، چاپ هفتم، تهران، اختران.
احمدی، ادیب و محمدآزاد احمدی (1401) بررسی تطبیقی معماری دوره پهلوی اول و دوم از منظر نشانه‌شناسی و معناشناسی مطالعات موردی موزه ایران باستان و موزه هنرهای معاصر، مجله هنر و تمدن شرق، سال یازدهم، شماره 39.
اعرابی، جعفر (1397) نمای ایرانی نمای عمیق شفافیت در معماری اسلامی، کنگره بین‌المللی معماری و شهرسازی معاصر پیشرو در کشورهای اسلامی، مشهد.
باقری، سحر و علیرضا عینی‌فر (1392) تدقیق و تحدید حوزه شمول و نمود نشانهها در معماری، معماری و شهرسازی آرمان شهر، شماره 17، صص 1-10.
بورکهارت، تیتوس (1392) هنر مقدس اصول و روش ها، جلال ستاری، تهران، سروش.
بیرانوند، مسلم (1390) بازشناسی معماری پایدار و جایگاه آن در دست‌یابی به اهداف توسعه پایدار، ماهنامه دانش‌نما، شماره ۱۹۶-۱۹۷، تهران، صص ۷9-۷2.
پناهی، سیامک (1400) معماری و سینمای معناگرا، چاپ سوم، تهران، عصر کنکاش.
پورجعفر، محمدرضا و مهدی منتظرالحجه و احسان رنجبر (1389) ارزیابی توان اکولوژیکی به منظور تعیین محدوده‌های مناسب توسعه پایدار شهری نمونه موردی شهر جدید سهند، نخستین همایش توسعه شهری پایدار.
پورجعفر، محمدرضا و زاهد یوسفی (1387) بازشناسی اثر معنا در جاودانگی مکان نمونه موردی روستای هورامان تخت کردستان، محله مسکن و محیط روستا، 28 (125)، صص 2-17.
جلالی میلانی، سمیه و احد نژاد ابراهیمی و حامد بیتی و علی وندشعاری (1399) سنجش امکان بهره گیری از روش اروین پائوفسکی در خوانش نماهای خانه‌های تاریخی ایران، نشریه علمی باغ نظر، 17 (92)، صص 89- 102.
چندلر، دانیل (1394) مبانی نشانه‌شناسی، مهدی پارسا، تهران، سوره مهر.
حمه جانی، یوسف و قادر بایزیدی و جلیل سحابی (1396) مطالعه کیفی دلالت‌های معنایی معماری هورامان تخت از منظر نشانه‌شناسی، ماهنامه علمی پژوهشی باغ نظر، 14 (57)، صص 45- 62.
دانشگرمقدم، گلرخ و سیدحسین بحرینی و علیرضا عینی فر (1390) تحلیل اجتماع پذیری محیط کالبدی متأثر از ادراک طبیعیت در محیط انسان ساخت، هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، (45)، صص 25-36.
دباغ، امیرمسعود و مصطفی مختاباد امری (1390) تأویل معماری پسامدرن از منظر نشانه‌شناسی، هویت شهر، شماره 9 سال 5، صص 59- 72.
دباغ ، امیرمسعود (1394) خوانش معماری از منظر نشانه‌شناسی، اطلاعات حکمت و معرفت، (61)، صص 17-22.
دهخدا، علی اکبر (1377) لغت نامه دهخدا، جلد 4، تهران، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
دیانت، فرشته (1395) بررسی اهمیت نشانه‌شناسی (دلالت معنایی) در عکس‌های مفهومی، مبانی نظری هنرهای تجسمی، (4)، صص 71-84.
ذوقی تنکابنی، مهرنوش و مریم ارمغان و مهرداد متین (1401) تحلیل و بررسی متن آثار شاخص معماری معاصر ایران بر اساس خوانش دلوز از فرم، دوفصلنامه اندیشه معماری، نشریه علمی، سال ششم، شماره یازده، صص 149- 176.
رضوی فر، املی و حسین غفاری، (1390) نشانه‌شناسی پیرس در پرتو فلسفه معرفت شناسی و نگرش وی به پراگماتیسم فلسفه، 39 (2)، صص 5-36.
روحی، محبوبف (1395) احترام به طبیعت در معماری، چهارمین کنگره بین‌المللی در عمران معماری و توسعه شهری، تهران.
سامیر، آلاله و سیدامیرحسین گرگانی و مریم چشمه قصبانی (1399) خوانش معماری به مثابه متن با رویکرد نشانه‌شناسی ساختارگرا نمونه موردی مرکز فرهنگی سینمایی، دزفول، دوماهنامه نخبگان علمی و مهندسی، دوره 5، شماره 3.
سجودی، فرزان (1387) نشانه‌شناسی کاربردی (ویرایش دوم)، تهران، علم.
سرگزی، محمدعلی (1392) نشانه‌شناسی و نقوش تزئینات معماری اسلامی ایران، فصلنامه علمی پژوهشی هنرهای تجسمی نقش مایه، سال پنجم، شماره 16، تهران.
سعیدی رضوانی، نوید و حمیدرضا دانش پور و امیررضا دانش پور (1392) نگاهی جدید به عوامل مؤثر بر دسترسی مطالعه موردی محله معالی آباد و ملاصدرا شیراز، مجله پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 46 (1)، صص 215- 236.
سلیمانی، محمدرضا و ایرج اعتصام و فرح حبیب (1392) بازشناسی مفهوم و اصول هویت در اثر معماری، هویت شهر، 10 (25).
شادآرام، علیرضا و زهرا نامور (1400) چیستی و چرایی تأثیر ادبیات عرفانی بر نگارگری ایرانی با رویکرد نشانه‌شناسی، نشریه علمی پژوهشی ادب عرفانی گوهر گویا، سال پانزدهم، شماره دوم، پیاپی 47، صص 85- 210.
شعله، مهسا (1388) روش شناسی تحلیل حوزه‌های نشانه معنایی شهر، هنرهای زیبا معماری و شهرسازی، 39 (5)، صص 101-116.
شولتز، کریستیان نوربرگ (1391) معنا در معماری غرب، مهرداد قیومی بیدهندی، تهران، متن.
ضمیران، محمد (1382) درآمدی بر نشانه هنر، تهران، قصه.
ظفری نایینی، سهیلا و سپیده ظفری نایینی (1393) بررسی فضاهای تهی مسجد شیخ لطف الله، شماره 2، فصلنامه علمی نگارینه هنر اسلامی.
قدمی، مصطفی و غلامرضا ملکشاهی و امیر اکبری مهام و ایرج محسنی (1390) بررسی کیفیت کالبدی و کارکردی مبادی ورودی شهر نمونه موردی شهر بابلسر، مجله جغرافیای توسعه، 9 (21)، صص 181- 197.
قنبریان شیاده، مریم و محسن ذوالفقاری و حسن حیدری (1401) خوانش نشانه‌شناسی لایه ای در فرآیند معنایی داستان مدرن ابوالهول از فرشته ساری، انتشارات دانشگاهی علامه طباطبایی، متن پژوهشی ادبی، دوره 26، شماره 93، صص 97-122.
کابلی، پل، یانس، لیتزا (1396) نشانه‌شناسی قدم اول، نبوی، محمد، تهران، پردیس دانش.
کارتر، پیتر (1386) میس وندروهه، امیرحسین هاشم زاده، تهران، خاک.
کرمانی، فریبا (1380) غرفه ای از بهشت، دومین همایش بین‌المللی معماری مساجد، افق آینده، تهران، دانشگاه تهران.
گرین، لبیهان (1383) درسنامه نظریه و نقد ادبی، لیلا بهرامی و دیگران، تهران، روزنگار.
گیرو، پیر (1392) محمد نبوی، تهران، آگاه.
ماهان، امیر و سید امیر منصوری (1396) مفهوم منظر با تأکید بر صاحبنظران رشته‌های مختلف، ماهنامه باغ نظر، 14 (47)، صص 17- 28.
محمدی، عرفان و شقایق مولوی و یاسمن باستانی (1397) نشانه‌شناسی در معماری مسجد شیخ لطف الله، دومین کنگره بین‌المللی معماری هنر و تحقیقات شهری ایرانی-اسلامی.
معین، محمد (1384) فرهنگ دوجلدی معین، تهران، آدانا (چاپ پارس نوین).
منصوری، سید امیر (1383) درآمدی بر شناخت معماری منظر، فصلنامه باغ نظر، (2)، صص 69-78.
نژادابراهیمی، احد و مینو قره بیگلو و سید مسعود وفایی (1397) عوامل مؤثر بر ارتباط و نشانه‌شناسی در معماری مطالعه موردی مسجد کبود تبریز، جاویدان خرد، 15 (34)، صص 179- 202.
Appleyard. D (1969) Why buildings are known environment and behavior. 1(2), 131-156.
Eco, Umberto )1968( Function and Sign: Semiotics in Architecture, in the City and the Sign: an In troduction to Urban Semiotics, Gottdiener, M. and Lagopoulos, A., )ads(, New York, Columbia University Press.
Eco, Umberto )1980( Function and Sign: The Semiotics of Architecture. In Geoffrey Broadbent and Richard Bunt and Charles Jancks eds. Signs, Symbols and Architecture. Chichester: John Wiley& Sons, 25.
McLennan, J. F. (2004) The Philosophy of Sustainable Design.
Necipoglu, G. (2000) The Topkapı Scroll: Geometry and Ornament in Islamic Architecture: Topkapı Palace Museum Library MS H (B. Ghayoumi, Trans). Tehran: Rozaneh.
Panahi S, Hashempour, & Eslami Gh (2014) Thought architecture from idea to concept. Hoviate shahr, 17 (8), 25-34 (Persian).
Rappaport, Ames (1994) «Spatial Organization and the Built Environment», Companion Encyclopaedia of Anthropology, Humanity, cultural and Social Life. ED: Time in Gold, Rutledge, New York.
Schultz, D.; Schultz, S. (1998) Theories of Personality, (S. Mohammadi, Trans.). Tehran: Homa Publication.
