برآمدن مفهوم جدید وطن در ایران عصر تجدّد (قرن نوزدهم میلادی) (مطالعه موردی: اندیشه سیاسی میرزا ملکمخان ناظم‌الدوله)
الموضوعات :مهدی روزخوش 1 , احمد خالقی دامغانی 2
1 - دانش‌آموخته دکتری علوم سیاسی، دانشگاه تربیت مدرس ایران
2 - دانشیار گروه علوم سیاسی، دانشگاه تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: ترقی, وطن, دولت, ملت, تنظیمات,
ملخص المقالة :
این مقاله با هدف بررسی چگونگی تکوین مفهوم جدید وطن در اندیشۀ سیاسی یکی از مهمترین روشنفکران ایرانی قرن نوزدهم میلادی، میرزا ملکمخان ناظم‌الدوله به رشته تحریر درآمده است. دادهها با روش اسنادی - کتابخانهای گردآوری شده و با روش تحلیل مضمون که از روشهای کیفی شناختهشده برای تجزیه و تحلیل متون در بسیاری از پژوهشهای علوم انسانی از جمله مطالعات تاریخ اندیشه است، واکاوی شده است. اما با توجه به موضوع پژوهش، دستگاه تحلیلی کوئینتن اسکینر برای بررسی اندیشههای سیاسی که آرای اندیشمندان را در نسبت با «مسئله» دوران تاریخی واکاوی میکند، به عنوان چارچوب مفهومی انجام پژوهش انتخاب شد. این تحقیق نشان داد که مفهوم جدید وطن در ایران قرن نوزدهم در پاسخ به مسئله «ترقی» ظاهر شده است. اندیشمندان ایرانی قرن نوزدهم، تأسیس دولت- ملت مدرن را راهی برای خروج ایران از توسعهنیافتگی میدیدند و چون مفاهیم دولت، ملت و وطن (کشور) در اندیشه سیاسی جدید، مفاهیم به هم پیوسته هستند، یکی از مهمترین لوازم تأسیس دولت ملی، آن بود که تلقی از وطن به عنوان ملک مشاع ملت، جایگزین روایت سنتی از آن شود که وطن را دارایی شاه میدانست. این امر در ایران به دلیل فقدان سنتهای حقوقی پشتیبان، اهمیت دوچندان داشت. تحدید سلطنت مستقل برای تحکیم مفهوم جدید وطن، نیازمند وضع قانون بود که میرزا ملکمخان با طرح قانون تنظیماتی برای تأسیس دیوانسالاری مدرن، شالودۀ نظری آن در ایران را پی ریخت. تلاش او برای استقرار «دولت مطلقه منظم»، مبین نخستین خوانش «حقوقی» از مفهوم جدید وطن در ایران مدرن است. مفهوم «تنظیمات» در اندیشه سیاسی ملکمخان، بیش از هر مفهوم دیگری، نمودار تلاش برای بنیادگذاری این سامانه است. تأکید بر تنظیمات دستگاه دیوانی بهمثابه شرط لازم برای ترقی وطن از پیشی گرفتن دولتسازی بر ملت‌سازی در تکوین مفهوم نوآیین وطن توسط وی حکایت دارد.
آبراهامیان، یرواند (1389) تاریخ ایران مدرن، تهران، نشرنی.
آجودانی، ماشاءالله (1382) مشروطه ایرانی، تهران، اختران.
-------------- (1387) یا مرگ یا تجدد، چاپ چهارم، تهران، اختران.
آخوندزاده، میرزا فتحعلی (1357) مکتوبات و الفبای جدید، به کوشش حمید محمدزاده، تبریز، احیا.
-------------------- (1351) مقالات، به کوشش باقر مؤمنی، تهران، آوا.
-------------------- (1395) مکتوبات کمال¬الدوله، به اهتمام علی¬اصغر حقدار، بی¬جا، باشگاه ادبیات.
-------------------- (2536، 1356) تمثیلات، ترجمه محمدجعفر قراجه داغی، چاپ سوم، تهران، خوارزمی.
آدمیت، فریدون (1349) اندیشه¬های میرزا فتحعلی آخوندزاده، تهران، خوارزمی.
------------ (1362) امیرکبیر، تهران، خوارزمی.
------------ (1357) اندیشه¬های میرزا آقاخان کرمانی، تهران، پیام.
احمدی، حمید (1382) هویت ملی ایرانی در گستره تاریخ، فصلنامه مطالعات ملی، سال چهارم، شماره1، صص 7-46.
اسکینر، کوئینتن (1393الف) بینش¬های علم سیاست، جلد اول: در باب روش، ترجمه فریبرز مجیدی، تهران، فرهنگ جاوید.
------------ (1393ب) بنیادهای اندیشه سیاسی مدرن، ترجمه کاظم فیروزمند، تهران، آگاه.
------------ (1390) آزادی مقدم بر لیبرالیسم، ترجمه فریدون مجلسی، تهران، فرهنگ جاوید.
------------ (1373) ماکیاولی، ترجمه عزت¬الله فولادوند، چاپ دوم، تهران، طرح نو.
اشرف، احمد (1395) مفاهیم و نظریه¬ها: هویت ایرانی به سه روایت، در هویت ایرانی از دوران باستان تا پایان پهلوی، ترجمه و تدوین: حمید احمدی، تهران، نشرنی.
اصیل، حجت¬الله (1384) میرزا ملکم¬خان ناظم¬الدوله و نظریه¬پردازی مدرنیته ایرانی، تهران، کویر.
اطهری، سید حسین (1392) تحلیل گفتمانی اصلاحات امیرکبیر در متون منتخب روزنامه وقایع اتفاقیه، دوره هشتم، شماره 3، تابستان، صص 69-98.
بشیریه، حسین (1382) عقل در سیاست، سی ¬¬پنج گفتار در فلسفه، جامعه¬شناسی و توسعۀ سیاسی، تهران، نگاه معاصر.
بهار، محمدتقی (2535) سبک¬شناسی یا تاریخ تطور نثر فارسی، تهران، امیرکبیر.
توکلی طرقی، محمد (1381) تجدد بومی و بازاندیشی تاریخ، تهران، تاریخ ایران.
راسخ، محمد و فاطمه بخشی¬زاده (1392) «پیش¬زمینۀ مفهوم قانون در عصر مشروطه: از مالک الرقابی تا تنظیمات»، مجله حقوقی دادگستری، شماره 83، پاییز، ص 58.
روزخوش، مهدی (1401) «گذر از وطن پیشاملی به وطن ملی در ادبیات سیاسی عصر مشروطه: مطالعه سیاحتنامه ابراهیم بیگ»، در: گفتارهایی درباره مشروطه ایرانی، به اهتمام عارف مسعودی و مختار نوری، تهران، هزاره سوم اندیشه.
روزنامه حبل¬المتین (1900میلادی) شماره 42، 15 جمادی الاول 1318/ 10 سپتامبر 1900.
ژوبر، پیر (1395) مسافرت به ارمنستان و ایران، ترجمه محمود مصاحب، تهران، علمی و فرهنگی.
طالع، هوشنگ (1397) ناسیونالیسم ایرانی، تهران، سمرقند.
طباطبایی، سید جواد (1385) مکتب تبریز و مبانی تجددخواهی، تبریز، ستوده.
---------------- (1395) تأملی درباره ایران، جلد نخست: دیباچه¬ای بر نظریه انحطاط ایران با ملاحظات مقدماتی در مفهوم ایران، تهران، مینوی خرد.
ضیاء ابراهیمی، رضا (1396) پیدایش ناسیونالیسم ایرانی نژاد و سیاست بی¬جاسازی، ترجمه حسن افشار، تهران، مرکز.
کاشانی ثابت، فیروزه (1389) افسانه¬های مرزی 1804-1946، ترجمه کامران کلانکی، تهران، کتاب‌سرا.
کرمانی، میرزا آقاخان (1395) رساله ماشاء¬الله، در: اسنادی از مشروطه¬پژوهشی در ایران/ دفتر دوم، هفت رساله، به کوشش علی¬اصغر حقدار، بی¬جا، باشگاه ادبیات.
---------------- (2001م) هشت بهشت، تهران، بیان.
منصور بخت، قباد (1387) نخستین دریافت¬های ایرانیان از تمدن جدید و تأثیر نظری و عملی آن در الگوی نوسازی امیرکبیر، مجله تاریخ ایران، شماره ، صص 139-170.
میرزا یعقوب¬خان (1395) رساله سیاسی، در: اسنادی از مشروطه¬پژوهشی در ایران/ دفتر دوم، هفت رساله، به کوشش علی¬اصغر حقدار، بی¬جا، باشگاه ادبیات.
ناظم¬الدوله، ملکم¬خان (1369) روزنامه قانون، تهران، کویر.
----------------- (1389) نامه¬های میرزا ملکم¬خان ناظم¬الدوله، به کوشش علی¬اصغر حقدار، تهران، چشمه.
----------------- (1394) مجموعه رسائل، به کوشش حجت¬الله اصیل، تهران، نشرنی.
نجمی، ناصر (1326ق) عباس میرزا یا رشیدترین و میهن¬پرست¬ترین فرزند خاندان قاجار و جنگ¬های ایران با روسیه تزاری، بی¬جا، کانون معرفت.
نیچه، فریدریش (1380) تبارشناسی اخلاق، ترجمه داریوش آشوری، چاپ سوم، تهران، آگاه.
وحدت، فرزین (1385) رویارویی فکری ایران با مدرنیت، مترجم: مهدی حقیقت¬خواه، چاپ دوم، تهران، ققنوس.
