سنجش پاسخهای ابن‌رشد به فارابی و ابن‌سینا در نظریۀ تمایز وجود از ماهیت و عروض آن
الموضوعات :
قاسم پورحسن
1
,
ناهید سوختانلو
2
1 - دانشيار گروه فلسفه، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران
2 - دانش‌آموخته کارشناسی ارشد فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: ماهیت, عروض, وجود, ابن‌رشد, فارابی, ابن‌سینا,
ملخص المقالة :
بحث دربارۀ وجود و ماهیت، و رابطۀ میان آنها، از مباحث بنیادین فلسفه است و از جهات گوناگون، میتوان تصاویری از این رابطه را در قالب تمایز طبیعی، منطقی و فلسفی نشان داد. واژۀ «تمایز» در این موارد، مشترک لفظی، و در هر یک، ناظر به معنایی خاص است؛ با وجود این، در تاریخ فلسفه بارها میان این معانی خلط شده است. یکی از ابداعات فلسفۀ اسلامی، طرح نظریۀ تمایز وجود از ماهیت است. این دیدگاه تنها در پرتو فهم معنای حقیقت وجود میسر گردید. فیلسوفان اسلامی، بویژه فارابی و ابن‌سینا، بواسطۀ گسست معرفتی از سنت یونانی، کوشیدند وجود را متفاوت از ارسطو فهم نموده و پرسش از هستی را به پرسش از چیستی شی‌ء فرونکاهند. اما این رهیافت منتقدانی نیز داشته است. یکی از کسانی‌که به تمایز ماهیت از وجود اشکال گرفته، ابن‌رشد است. او در مورد رابطۀ وجود و ماهیت و عروض وجود بر ماهیت، ابن‌سینا را متهم به سوء فهم و بدعت کرده و معتقد بود ابن‌سینا میان معانی مختلف وجود و واحد، خلط کرده و گرفتار مغالطۀ اشتراک لفظ شده است. ابن‌رشد اصل تشکیل‌دهندة اشیاء را جوهر میدانست و وجود را تنها مفهومی قلمداد میکرد که از اشیاء موجود، قابل انتزاع است. اشکال عمدة وی در این مسئله بر ابن‌سینا هم اینست که عرضی دانستن وجود برای ماهیت، باعث فسادهایی متعدد، ازجمله جوهر دانستن وجود، میشود. اما واقعیت اینست که درواقع خود ابن‌رشد، معنای عرضی بودن وجود از دیدگاه ابن‌سینا را بدرستی درنیافته بود. به اعتقاد او، ابن‌سینا وجود و عرض بمعنای امر ماهوی را یکی دانسته، درحالیکه مراد ابن‌سینا از معنای عروض وجود بر ماهیت، معنای اضافه و زیادت است.
ابن‌رشد، ابوولید محمد (۱۳۷۷) تفسیر مابعدالطبیعه، تحقیق موریس بویژ، تهران.
ابن‌رشد، ابوولید محمد (۱۳۸۲) تهافت التهافت، تحقیق سلیمان دنیا، تهران: شمس تبریزی.
ابن‌رشد، ابوولید محمد (۱۹۹۳م) تهافت التهافت، مقدمه و تعلیق محمد العربی، بیروت: دارالفکر.
ابن‌سینا (۱۳۷۵) الاشارات و التنبیهات، شرح خواجه نصیرالدین طوسی، قم: بلاغت.
ارسطو (1378) ارگانون، ترجمۀ میرشمس‌الدین ادیب سلطانی، تهران: نگاه.
ارسطو (1400) متافیزیک، ترجمه شرف‌الدین خراسانی، تهران: حکمت
پورحسن، قاسم (1393) «فارابی و نظریۀ تمایز وجود از ماهیت»، فصلنامه تاریخ فلسفه، شمارۀ 19، ص90ـ63.
دیباجی، سیدمحمدعلی (۱۳۹۶) «تمایز فلسفه ابن‌سینا و ارسطو بروایت کتاب تهافت ابن‌رشد»، حکمت سینوی (مشکوه النور)، شمارۀ 57، ص26ـ5.
عارفی، سیمین (۱۳۹۲) «شکلگیری نظریۀ فلسفی تمایز وجود و ماهیت در جهان اسلام؛ بررسی دیدگاه کندی و فارابی»، پژوهشهای فلسفی‌ـ‌کلامی، شمارۀ 58، ص35ـ23.
عبودیت، عبدالرسول (۱۳۸۵) درآمدی به نظام حکمت صدرایی، ج1، تهران: سمت.
فارابی، ابونصر محمد (1381) فصوص الحکم، .
نصر، حسین؛ لیمن، الیور (۱۳۸۶) تاریخ فلسفه اسلامی، ج۲، تهران: حکمت.
نوبخت، بیژن (۱۳۸۴) «وحدت و کثرت وجود در فلسفه ابن‌سینا»، اندیشه دینی، شمارۀ ۱۴، ص112ـ99.
