تبیین و سنجش مؤلفه‌های مؤثر بر نظام پنهان فضایی در خانه‌های اواخر قاجار و اوایل پهلوی در بهبهان
الموضوعات :
ماهرخ موسوی نسب
1
,
ویدا تقوایی
2
,
محمدابراهیم مظهری
3
1 - دانشجوی دکتری، گروه معماری، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز
2 - دانشیار، گروه ساختمان و معماری، دانشگاه فنی و حرفه ای، تهران، ایران
3 - استادیار، گروه معماری، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران.
الکلمات المفتاحية: نظام پنهان فضایی, نقشه پنهان, مسکن سنتی, بهبهان,
ملخص المقالة :
خانه به‌عنوان تجلی‌گاه فرهنگ ساکنان آن، نظام فعالیتی، ارزش‌ها و الگو‌های رفتاری آنان را می‌نمایاند. پژوهش حاضر با هدف شناخت نقشه پنهان مسکن سنتی بهبهان و تبیین مؤلفه‌های مؤثر بر آن، به سنجش میزان تأثیر متغیر‌ها و وزن‌یابی آنها نسبت به هم خواهد پرداخت. روش پژوهش با تکنیکی آمیخته شامل روش‌های توصیفی و تحلیل محتوا در بخش نظری و تاریخی و همبستگی و علی‌مقایسه‌ای به صورت میدانی در بخش مطالعات موردی است. در گام اول، پرسشنامه‌هایی محقق‌ساخته با توجه به حجم نمونه در اختیار ساکنین 30 خانه در بافت مسکونی سنتی بهبهان جهت تحلیل آماره‌های توصیفی که به وسیله نرم افزار SPSS تحلیل می‌شوند؛ قرار می‌گیرد. در گام بعدی، مصاحبه‌هایی برگرفته از سؤالات پژوهش از جامعه‌ای 10 نفره از کارشناسان که به روش گلوله برفی انتخاب شدند، تدوین و با تحلیل آنها آماره‌های استنباطی استخراج می‌گردد. سپس، به مقایسه امتیازات پرسشنامه‌ها و مستندات پل- چهارراه و بارانداز بودن بهبهان پرداخته می‌شود. نتایج تحقیق حاکی از آن است که اقتضائات معیشتی، فرهنگی و اجتماعی ناشی از جغرافیای منطقه و ارتباطات با تجار و اغیار، بر وزن مؤلفه‌های نظام فضایی خانه‌های سنتی بهبهان تأثیر گذارده است. این امر در جهت‌گیری خانه‌ها و شکل‌گیری اجزای نظام فضایی با مقاصد معیشتی، قابل رویت است.
ابن حوقل، محمد بن حوقل (1317) صوره الارض.
بیروت، دار صادر- افست لیدن.
اردلان، نادر و لاله بختیار (1380) حس وحدت، سنت عرفانی در معماری ایرانی، ترجمه حمید شاهرخ، اصفهان، خاک.
استرنج، گای لو (1337) جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، بین‌النهرین، ایران و آسیای مرکزی از زمان فتوحات مسلمین تا ایام تیمور، ترجمه محمود عرفان، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
اصطخری، ابراهیم بن محمد (1368) مسالک و ممالک، به اهتمام ایرج افشار، چ 3، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
آصفی، مازیار و الناز ایمانی (1395) «بازتعریف الگو‌های طراحی مسکن مطلوب ایرانی- اسلامی معاصر با ارزیابی کیفی خانه‌های سنتی»، پژوهش‌های معماری اسلامی، جلد 4، شماره 2، صص 56-73.
باقری، محمد، عیسی حجت و مینا دشتی (1394) «ارزیابی تحول زبان الگو در معماری مسکن، بررسی موردی: خانه‌های دوره قاجار و مسکن معاصر در شهر زنجان»، نامه معماری و شهرسازی، دوره 7 (4)، صص 141-156.
پوردیهیمی، شهرام (1390)، «فرهنگ و مسکن»، مسکن و محیط روستا، شماره 134، صص 3-18.
تقوائی، ویدا (1386) «نظام فضایی پنهان معماری ایرانی و ساختار آن»، نشریه هنر‌های زیبا، 30، 43-52.
--------- (1394) از مبانی نظری تا مبانی نظری در هنر و معماری، تهران، دانشگاه فنی و حرفه‌ای.
تقی‌زاده، علیرضا و تقوائی، ویدا (1398) «محوربندی فضایی، سیر تجلی وحدت در کثرت در معماری خانه‌های سنتی شوشتر (مطالعه موردی: خانه امین زاده و خانه گازر) »، هویت شهر، 13 (40)، صص 91-108.
جیهانی، محمد (1368) اشکال العالم، ترجمه علی بن عبد السلام کاتب، به کوشش فیروز منصوری، چ 1، مشهد، آستان قدس.
دوبد، بارون (1388) سفرنامه لرستان و خوزستان، ترجمه محمد حسین آریا، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، لوح فشرده.
راپاپورت، آموس (1392) انسان‌شناسی مسکن، ترجمه خسرو افضلیان، چاپ دوم، مشهد، کتابکده کسری.
رایگانی، ابراهیم، موسوی کوهپر، سید مهدی، نیستانی، جواد (1394) «واکاوی عوامل مؤثر بر ویرانی ارجان پس از چندین قرن رونق و شکوفایی»، فصلنامه علمی-پژوهشی تاریخ اسلام و ایران، شماره 28، صص 62-41.
رهروی پوده، ساناز و سمر حقیقی بروجنی (1400) «بررسی عوامل مؤثر در چیدمان پلانی فضاهای خانه‌های تک حیاط شهر اصفهان (مطالعه موردی: خانه‌های ساخته شده قبل از 1300 هجری شمسی)»، مجله معماری اقلیم گرم و خشک، شماره 14، صص 137-158.
سعادتی وقار، پوریا، ضرغامی، اسماعیل و قنبران، عبدالحمید (1398) «واکاوی تعامل بین گونه‌های شکلی مسکن سنتی و ارتباطات فضایی با استفاده از ابزار نحو فضا (نمونه موردی: خانه‌های سنتی کاشان) »، مطالعات معماری ایران، 8 (16)، صص 153-180.
فاضلی، نعمت الله (1387) «مدرنیته و مسکن (رویکردی مردم نگارانه به مفهوم خانه سبک زندگی روستایی و تحولات امروزی آن) »، مجله علوم اجتماعی، تحقیقات فرهنگی ایران، سال اول، شماره 1، صص 25-63.
فریدون‌زاده، حسن (1397) هنجار شکل‌یابی مسکن روستایی (مورد پژوهی: اقلیم سرد و کوهستانی استان اردبیل) رساله دکتری رشته معماری، پژوهشکده هنر، معماری و شهرسازی نظر.
گروت، لیندا و دیوید وانگ (1392) روش‌های تحقیق در معماری، ترجمه علیرضا عینی‌فر، تهران، دانشگاه تهران.
گیفورد، رابرت (1377) روان‌شناسی محیط‌های مسکونی، مترجم وحید قبادیان، معماری و فرهنگ، شماره 2 و 3.
لطیفی، محمد و محمدجواد مهدوی‌نژاد و داراب دیبا (1399) «منطق اجتماعی فضا در مسکن بومی قاجار اصفهان»، مطالعات جامعه شناختی شهری، 37، صص 102-128.
مداری، ابراهیم و علی کیکاووسی (1381) نگاهی به توان‌های گردشگری بهبهان، تهران، مرکز فرهنگی انتشاراتی ایتا.
مزینانیان، بهاره و ژاله صابرنژاد و محسن دولتی و نیلوفر نیک قدم (1401) «تبیین برهم کنش عوامل اقلیمی و فرهنگی در شکل‌گیری حیاط خانه‌های سنتی شهر همدان»، مطالعات محیطی هفت حصار، 41، صص 108-87.
مسائلی، صدیقه (1386) نقشه پنهان در مسکن سنتی کویری ایران، رساله دکتری رشته معماری، دانشگاه تهران، دانشکده هنر‌های زیبا.
------------ (1388) «نقشه پنهان به مثابه دست‌آورد باور‌های دینی در مسکن سنتی کویری ایران»، نشریه هنر‌های زیبا، شماره 37، صص 27- 38.
------------ (1390) «مسکن خرمشهر از الگوی بومی تا ضوابط طراحی»، نشریه هنر‌های زیبا- معماری و شهرسازی، دوره 3 (45)، صص61- 74.
مفتخر، زهرا، مومنی، کوروش و دیده‌بان، محمد (1400) «تناسبات حیاط خانه‌های سنتی شهر بهبهان (دوره قاجار و پهلوی اول) »، پژوهش‌های معماری اسلامی، 9 (2)، صص 61-84.
مقدسی، محمدبن احمد (1361) احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان.
موسوی نسب، ماهرخ، تقوائی، ویدا و مظهری، محمدابراهیم (1400) «تحلیل الگوی اندرونی- بیرونی به مثابه نظام پنهان فضایی با استفاده از روش نحو فضا در خانه‌های اواخر قاجاریه و اوایل پهلوی در بهبهان»، فصلنامه علمی کارافن، 18 (4)، صص 375-393.
مهندسین مشاور مادشهر (1388) گزارش مطالعات و مستند نگاری بافت تاریخی بهبهان.
ناصرخسرو (1381) سفرنامه ناصرخسرو، چاپ هفتم، تهران، زوار.
Baydar, G (2004) “The Cultural Burden of Architecture”, Journal of Architectural Education: 9.
Hauge, A. L (2009) Housing and Identity: The Meaning of Housing in Communicating identity and its influence on self-perception, PhD thesis, Norwagian University of Science and Technology; Trondheim.
Jones, E. H (2007) Spaces of Belonging: Home, Culture and Identity in 20th Century French, Amsterdam: Rodopi.
Mazinanian, B. Sabernejad, J. Dolati, M. Nikghadam, N (2022) “The Influence of Culture in the Body of Traditional Courtyards of Hamedan Based on Data Theory”, Space Ontology International Journal (SOIJ), 11 (1): 33-43.
