شگردهای بلاغی اقناع در سوانح‌الافکار (مکاتبات) رشیدی
الموضوعات :
طاهره ایشانی
1
(دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی. پژوهشکده ادبیات، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی)
الکلمات المفتاحية: سوانح‌الافکار, رشیدالدّین فضل‌الله همدانی, علم معانی, شگردهای بلاغی, اقناع.,
ملخص المقالة :
یکی از موضوعات علم معانی بررسی جملات از منظر کاربردهای ثانوی آن است که کاربر زبان، گاه از این اغراض ثانوی کلام با استفاده از شیوه‌ها و شگردهای بلاغی برای نفوذ یافتن در مخاطب، اقناع و تأثیر در وی به منظور نیل به مقاصد خاصّی بهره می‌گیرد. در این جستار با بهره‌گیری از روش توصیفی-تحلیلی و آماری، نامه‌های رشیدالدّین فضل‌الله، وزیر دانشمند دورۀ ایلخانان مغول، با عنوان سوانح‌الافکار از منظر کاربست اغراض ثانوی کلام بر اساس علم معانی بررسی می‌شود. از این رو، پرسش اصلی این پژوهش آن است که رشیدالدّین برای اقناع مخاطب به منظور دستیابی به کارکرد اصلی نامه‌ها از چه شگردهای بلاغی بهره برده و دیگر آن که کدام شگردهای بلاغی بیشترین کاربست را به عنوان شاخص سبکی در نامه‌های رشیدالدّین به خود اختصاص داده است و چرا؟ نتایج به‌دست‌آمده حاکی از آن است که رشیدالدّین برای تأثیر بر مخاطب و در نتیجه اقناع وی از فرایندهای مجابی متنوّعی بهره برده و پرکاربردترین شگردهای بلاغی که می‌تواند به عنوان شاخصه‌های سبکی وی بر اساس علم معانی مورد توجّه قرار گیرد؛ عبارتاند از: «تکریم و تعظیم افراد»، «تأکید بر کلام با استفاده از مترادفات» و «ابراز و بیان احساسات و عواطف». کاربست هریک از این فرایندهای مجابی به عنوان برجسته‌ترین ترفندهای اقناعی رشیدالدّین در نامه‌ها از سویی تأکیدی است بر شخصیّت فرهیختۀ رشیدالدّین و از سوی دیگر، نشان از گزینش روش‌های بلاغی در ارتباط مؤثّر بینافردی دارد که مؤیّد احترام و تکریم شخصیّت افراد است. ضمن آن که رشیدالدّین با کاربست پرتکرار «بیان و ابراز احساس» مخاطب را با اندیشۀ خود همراه می‌کند، با او در محور افقی قرار می‌گیرد و به این ترتیب می‌تواند او را با نظر خویش همسو نماید. بنابراین می‌توان رشیدالدّین را در جایگاه سخنوری دانست که از سویه‌های اقناعی بلاغی گوناگون برای جلب مخاطب به درک مطلوب خود و پذیرش آن، بهره‌مند شده و این امر نشان از توانش ارتباطیِ اقناعیِ ویژۀ رشیدالدّین دارد و گویای دانش سخنوری وی است که در پژوهش‌های ادبی کمتر به آن توجّه شده است. همچنین بر اساس این جستار آشکار شد رشیدالدّین بنا بر نوع مخاطب و جایگاه وی از روش‌های اقناعی متناسب با شخصیت هر گروه از افراد بهره برده است.
ارسطو (1392) خطابه، ترجمه اسمعیل سعادت، تهران، هرمس.
اصفهانی، راغب (1412ق) المفردات فی غرایب القرآن، صفوان عدنان داودی، بیروت، دارالعلم الشامیه.
پارسا، سیّد احمد و محمّد سعیدی‌مقدّم (1396) «سبک اقناعی نظامی در بیان مضامین تعلیمی با تکیه بر قصاید»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال نهم، شمارۀ 35، صص 23-50.
پراتکانس، آنتونی و الیوت آرنسون (1384) عصر تبلیغات: استفاده و سوء استفاده روزمرّه از اقناع، ترجمۀ کاووس سیّدامامی و محمّد صادق عبّاسی، چاپ چهارم، تهران، سروش.
تفتازانی، سعدالدّین مسعود بن عمر (1391) المطول فی شرح تلخیص المفتاح، به تحقیق سعید عرفانیان، قم، هجرت.
رجب‌زاده، هاشم (1355) آیین کشورداری در عهد رشیدالدّین فضل الله، تهران، توس.
رشیدالدّین فضل‌الله همدانی (1336) تاریخ اجتماعی دورۀ مغول؛ مشتمل بر بخش سوم از تاریخ غازان خان و مقدّمۀ جامع‌التّواریخ و زندگانی رشیدالدّین فضل الله همدانی به قلم خودش، به کوشش امیرحسین جهانبگلو، اصفهان، کتابفرشی تأیید اصفهان.
--------------------- (1358) سوانح‌الافکار رشیدی، به کوشش محمّدتقی دانش‌پژوه، تهران، دانشگاه تهران.
شمیسا، سیروس (1393) بیان و معانی، چاپ چهارم از ویراست دوم، تهران، میترا.
صفا، ذبیح‌الله (1366) آیین سخن؛ مختصری در معانی و بیان فارسی، چاپ سیزدهم، تهران، ققنوس.
---------- (1380) تاریخ ادبیات ایران، تهران، فردوسی.
صیادی‌نژاد، روح‌الله و شهرام امیری (1397) «بررسی شگردهای اقناع بلاغی در شعر ابو طیّب متنبی»، دوفصلنامه بلاغت کاربردی و نقد بلاغی، دورۀ 3، شمارۀ 5، صص 77-92.
طاهری، محمّد و حمید آقاجانی (1399) «تبیین مؤلفه‌های بلاغت ارسطویی در داستان زال و رودابۀ شاهنامۀ فردوسی»، مطالعات زبانی و بلاغی، سال یازدهم، شمارۀ 22، صص 273-296.
کفّاش، حمزه و محمود فتوحی (1399) «اعتبار شخصی تاریخ‌نگار به مثابۀ یک عامل بلاغی (مطالعۀ موردی، تاریخ فتوحات شاهی)»، دوماهنامۀ جستارهای زبانی، دورۀ 11، شمارۀ 6 (پیاپی 60) صص 635-663.
مرادی، حجّت‌الله (1389) اقناع‌سازی و ارتباطات اجتماعی، چاپ دوم، تهران، ساقی.
مفتونی، نادیا و فتّانه تواناپناه (1394) «اثرگذاری اقناع در افعال ارادی از دیدگاه فارابی و ابن سینا»، دوفصلنامۀ حکمت سینوی (مشکوۀ النّور) سال نوزدهم، صص 115- 129.
میرهاشمی، سیّد مرتضی و عفت نقابی و فاطمه قارلقی (1399) «بررسی نقش شیوه‌های بلاغی اقناع ایجاد تعلیق در خسرو و شیرین نظامی»، دو فصلنامۀ زبان و ادبیات فارسی، سال 28، ش 89، صص 279-303.
میلر، جرج آرمیتاژ (1368) روان‌شناسی و ارتباط، ترجمۀ محمّدرضا طالب‌نژاد، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
