معناشناسی زندقه رایج در قریش در دوره پیشااسلام
الموضوعات :
1 - استادیار گروه فلسفه و کلام، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران
الکلمات المفتاحية: زندقه, قریش, جاهلیت, دهرگرایی, ارتداد.,
ملخص المقالة :
در میان منابع مربوط به تاریخ دورۀ پیشااسلامی، از زندقه بعنوان یکی از ادیان رایج در قبیلۀ قریش یاد شده است. با توجه به اینکه این گزارش اغلب در آثار مربوط به قرن دوم هجری ثبت گرديده و در این دوره، زندقه در معانی‌يي متعدد استفاده میشده، این پرسش در ذهن تاریخ‌پژوهان دورۀ پیشااسلامی اهمیت پیدا کرده است که زندقه رایج در قریش مشمول و مصداق کدام معنا بوده است. در گزارش ابن‌کلبی در مثالب‌العرب، بعنوان قدیمیترین گزارشی که در این زمینه در دست است، نکاتی در مورد زندقه قریشیان مطرح شده که میتواند ما را در شناخت معنای آن یاری رساند؛ اول آنکه طبق این گزارش، ظهور زندقه در قریش، نشئت گرفته از مواجهه تاجران قریش با اهالی حیره بوده است و مسیحیان حیره تعلیم‌دهندگان زندقه معرفی شده‌اند. دوم آنکه، اسامی زنادقه قریش در این گزارش ضبط شده است. لحاظ این دو مؤلفه، نشانگر آنست که زندقه رایج در قریش، نه بمعنای پیروی قریشیان از ادیان گنوسی، همچون آيین مانوی، است، نه بمعناي مزدک‌گرایی ایشان، و نه بمعنای ارتداد و گرایش آنها به ثنویت مجوس، بلکه ـ با استناد به دیگر قرائن ـ تنها بمعنای عدم باورمندی به مبدأ یا معاد است.
القرآن الکریم
ابن اسحاق، محمدبن‌یسار، 1410ق، تحقیق الدکتور سهیل ذکار، بیروت، مكتب دراسات التاريخ و المعارف الإسلامية
ابن بابویه، محمد بن علی، 1398ق، التوحید، قم، جامعه مدرسین
ابن بابویه، محمد بن علی، 1413ق، من لا یحضره الفقیه، تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامى
ابن بابویه، محمد بن علی، 1414ق، الاعتقادات، قم، المؤتمر العالمي للشيخ المفيد
ابن‌ابی اصیبعه، احمد بن‌قاسم، بی‌تا، عیون‌الانباء فی طبقات‌الاطباء، بیروت، دار مکتبة الحیاة
ابن‌ابی‌شیبة، عبد الله بن محمد، 1409ق، المصنف لابن‌ابی‌شیبة، ریاض، الرشد
ابن‌اشعث، محمد بن‌محمد، بی‌تا، الجعفريات (الأشعثيات)، تهران، مكتبة النينوى‌الحديثة
ابن‌بابویه، محمد بن‌علی، 1378ش، عیون أخبار‌الرضا علیه‌السلام، تهران، نشر جهان
ابن‌بابویه، محمد بن‌علی، 1403ق، معانی‌الأخبار، قم، دفتر انتشارات اسلامی
ابن‌حیون، نعمان بن‌محمد، 1385ش، دعائم‌الاسلام، قم، مؤسسة آل‌البيت عليهم‌السلام
ابن‌خلکان، شمس‌الدین احمد بن محمد، بی‌تا، وفیات الاعیان، به‌تحقیق احسان عباس، بیروت، دارصادر
ابن‌د‌رید، محمد بن‌حسن، 1987م، جمهرة‌اللغة، بیروت، دار‌العلم للملايين
ابن‌رسته، احمد بن‌عمر، 1892م، الأعلاق‌النفيسة، بیروت، دار صادر
ابن‌طاووس، سیدعلی بن‌موسی، 1409ق، اقبال‌الاعمال، تهران، دارالکتب‌الاسلامیة
ابن‌عباد، اسماعیل، 1414ق، المحیط فی‌اللغة، بیروت، عالم‌الکتب
ابن‌عبدالبر، یوسف بن‌عبدالله، 1412ق، الاستیعاب فی معرفة‌الاصحاب، بیروت، دارالجیل
ابن‌عساکر، علی بن‌حسن، 1415ق، تاریخ مدینة دمشق، دراسة وتحقيق علي شيري بیروت، دارالفکر
ابن‌قتیبه، عبدالله بن‌مسلم، 1992م، المعارف، قاهره، الهيئة‌المصرية‌العامة للکتاب
ابن‌کلبی، ابومنذر هشام بن‌محمد بن‌سائب، 2015م، مثالب‌العرب، دمشق، تموزة
ابن‌ندیم، ابوالفرج محمد بن‌یعقوب، 1350ش، الفهرست، تصحیح رضا تجدد، تهران، بانک بازرگانی ایران
ابن‌هشام، بی‌تا، السیرة‌النبویة، تصحیح ابراهیم ابیاری، بیروت، دارالمعرفة
ازدى، يزيد بن‌محمد، 1427ق، تاريخ‌الموصل، بیروت، دار‌الكتب‌العلمية
ازهری، محمد بن‌احمد، 1421ق، تهذیب‌اللغة، بیروت، دار احياء‌التراث‌العربي
اصفهانی، ابوالفرج، 2008م، کتاب‌الاغانی، بیروت، دارصادر
اندلسی، ابن صاعد، 1912م، طبقات الامم، تصحیح اب لویس شیخو، بیروت: ﻣﻄﺒﻌﻪ ﮐﺎﺛﻮﻟﯿﮑﯿﻪ
آذرنوش، آذرتاش، 1374ش، راههای نفوذ فارسی در فرهنگ و زبان عرب جاهلی، تهران، توس
آلوسی، محمود، 1923ق، بلوغ‌الارب فی معرفة احوال‌العرب، قاهرة، دار‌الکتاب‌العربی
آمدی، عبدالواحد بن‌محمد، 1410ق، غررالحکم و دررالکلم، قم، دار‌الكتاب‌الإسلامي
آموزگار، ژاله، «زند» در دانشنامه جهان اسلام، ج21، 660-672، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، 1399ش
بغدادی، عبدالقاهر، 1408ق، الفرق بین‌الفرق و بیان الفرقة الناجیة منهم، بیروت، دارالجیل-دارالآفاق
بغدادی، قاضی عبدالجبار، 1965ق، المغنی فی أبواب التوحید و العدل، قاضی عبدالجبار، القاهره، الدار‌المصریة
بغدادی، محمد بن‌حبیب، 1942م، کتاب‌المحبّر، تصحیح الدکتوره آنسه ایلیزه لیحتن، حیدرآباد دکن، بی‌نا
بغدادی، محمد بن‌حبیب، 1985م، المنمق فی اخبار قریش، تحقیق خورشيد أحمد فاروق، بیروت، عالم‌الکتب
بلاذری، احمد بن‌یحیی، 1417ق، انساب‌الاشراف، بیروت، دارلفکر
بیرونی، ابوریحان، 1403ق، تحقیق ماللهند، بیروت، عالم‌الکتب
تفتازانی، سعدالدین، 1409ق، شرح‌المقاصد، قم، الشریف الرضی
توکلی، محمدهادی، «التحقيق في وجود المانويين في حجاز العصر الجاهلي»، جامعة الادیان و المذاهب، اضواء الحضارة الاسلامیة ، شماره 1، اکتبر 2022م
توکلی، محمدهادی، 1400ش، بررسی امکان پیروی برخی از اعراب دورۀ پیشااسلامی از آئین مزدک، انجمن تاریخ اسلام، پژوهشنامه تاریخ اسلام، زمستان 1400ش، شماره 44
توکلی، محمدهادی، قاسمی، اعظم، 1396ش، امکان معرفت عقلی به خداوند متعال از منظر حکیم سبزواری، حکمت معاصر، سال هشتم، شماره سوم، صص21-38
ثقفی، ابراهیم بن‌محمد، 1410ق، الغارات، قم، دار‌الكتاب الإسلامي
جاحظ، ابوعثمان، 1424ق،الحیوان، بیروت، دارالکتب‌العلمیة
جاحظ، ابوعثمان، 2002م، رسائل الجاحظ، بیروت، دار و مكتبة الهلال
جوهری، اسماعیل بن حماد، 1407ق، الصحاح تاج اللغة وصحاح العربية، بیروت، دار العلم للملايين
حرانی، ابن‌شعبه، 1404ق، تحف‌العقول عن آل‌الرسول صلى‌الله علیه و آله، قم، جامعه مدرسین
الحسن‌العسکری، 1409ق، التفسیر المنسوب إلى الإمام الحسن‌العسكری علیه‌السلام، قم، مدرسة الإمام المهدی (عج)
حمیری، ابوسعید نشوان، 1972م، الحور العین، تحقيق و تعليق از كمال مصطفى، تهران: بی‌نا
دارمی، ابوسعید، 1416ق، الرد علی الجهمیه، مقدمه و تحقیق از بدر بن‌عبدالله،کویت، دار ابن‌الأثیر
رازی، ابوحاتم، 1381ش، اعلام‌النبوة، تقديم وتحقيق و تعليق از صلاح صاوى و غلامرضا اعوانى، تهران، موسسه حکمت و فلسفه ایران
سیوطی، جلال‌الدین، 1404ق، الدرالمنثور فی تفسیر المأثور، قم، كتابخانه آیة‌الله مرعشى نجفى
شرفى، احمد بن‌محمد بن‌صلاح، 1411ق، شرح‌الأساس‌الكبير،صنعاء: دار‌الحكمة‌اليمانية
شعرانی، ابوالحسن، 1406ق، حاشیه بر الوافی چاپ شده در ضمن: فیض کاشانی، محسن، 1406ق، الوافی، اصفهان، كتابخانه امام أمير‌المؤمنين على عليه‌السلام
صدیقی، غلامحسین، 1372ش، جنبش‌های دینی ایرانی در قرنهای دوم و سوم، تهران، پاژنگ
صفار، محمد بن‌حسن، 1404ق، بصائر‌الدرجات فی فضائل آل محمّد صلّى‌الله علیهم، قم، مكتبة آیة‌الله المرعشی النجفی
صنعانی، أبو بكر عبد الرزاق بن همام، 1403ق، المصنف، هند، المجلس العلمی
الطائی، نجاح، مقدمه بر مثالب العرب در ضمن ابن‌کلبی، محمدبن هشام، مثالب‌العرب، بیروت، دارالهدی، 1419ق
طبرسی، احمدبن علی، 1403ق، الاحتجاج على أهل‌اللجاج، مشهد، مرتضی
طبرسی، فضل بن‌حسن، 1372ش، مجمع‌البيان فى تفسير‌القرآن، تهران، ناصرخسرو
طوسی، محمد بن‌الحسین، 1407ق، تهذیب‌الاحکام، تهران، دار‌الكتب‌الإسلاميه
علم‌الهدی، سید مرتضی، 1998م، أمالی المرتضى، قاهره، دار‌الفكر العربی
علم‌الهدی، سیدمرتضی، 1405ق، رسائل الشریف‌المرتضى، تحقیق سید مهدى رجائى، قم، دارالقرآن الکریم
علی، جواد، 1976ق، المفصل فی تاریخ‌العرب قبل الاسلام، بیروت، دارالعم للملایین
عیاشی، محمد بن‌مسعود، 1380ق، تفسیر‌العیاشی، تهران، المطبعة العلمیة
فاكهى، محمد بن‌اسحاق، 1424ق، أخبار مكة فى قديم الدهر و حديثه، تحقیق عبد الملك بن عبد الله بن دهيش، مکة، مكتبه الاسدي
فان اس، یوزف، 1397ش، کلام و جامعه، ترجمه فرزین بانکی و احمدعلی حیدری، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب
فراهیدی، خلیل بن احمد، 1410ق، کتاب العین، قم، هجرت
فره‌وشی، بهرام، 1381ش، فرهنگ فارسی به پهلوی، تهران، دانشگاه تهران
فیروزآبادی، محمد بن یعقوب،1415ق، القاموس المحيط، بیروت، دارالکتب العلمیة
کلینی، محمدبن یعقوب، 1407ق، الکافی، تهران، دار الكتب الإسلامیة
کوفی، مفضل بن عمر، بی‌تا، توحید‌المفضل، قم، داوری
مالک بن‌انس، 1406ق، الموطأ، بیروت، دار احياء التراث العربي
مجلسی، محمدباقر، 1403ق، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی
مسعودی، علی بن الحسین، 1409ق، مروج‌الذهب، تحقیق یوسف اسعد داغر، قم، دارالهجرة
مسعودی، علی بن‌حسین، 1384ش، اثبات‌الوصیة، قم، انصاریان
معری، ابوالعلاء، 1997ق، رسالة الغفران، عائشه بنت شاطئ، قاهره، دارالمعارف
مفید، محمد بن محمد بن نعمان، 1413ق، الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، قم، کنگره شیخ مفید
مقدسی، مطهر بن‌طاهر، بی‌تا، البدء و التاریخ، تحقیق بور سعید، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیة
ملطی، ابن‌عبدالرحمن،1413ق، التنبیه و الرد على أهل‌الأهواء و البدع، قاهره، مکتبة مدبولی
Massignon, Louis, “Zindīḳ”, in: Encyclopaedia of Islam, First Edition (1913-1936), Edited by M. Th. Houtsma, T.W. Arnold, R. Basset, R. Hartmann, pp. 1228-1229
Massignon, Louis, The Passion of Al-Hallaj, Princeton, Princeton Univ Press, 1982.
Tardieu, Michel,'L'arrivée des Manichéens à Al-Hîra', dans La Syrie de Byzance à ... Canivet et Jean-Paul Rey-Coquais, Damascus, 1992, pp. 15-24
