پرسش از سازگاری برهان، عقل و شهود؛ تطور بنیانها
الموضوعات :
قاسم پورحسن
1
(دانشيار گروه فلسفه دانشگاه علامه طباطبائي، تهران، ایران)
الکلمات المفتاحية: برهان عقلی, آموزه‌های شریعت, سازگاری عقل و شرع, ناسازگاری عقل و دین, مکتب اصفهان, ملاصدرا.,
ملخص المقالة :
شالودۀ فلسفۀ فارابی و ابن‌سینا بر محور عقل استوار است و هرچه از ایندو فیلسوف دور میشویم، شهود و کشف، جای عقل فلسفی را میگیرد. مهمترین ویژگی مکتب اصفهان را آمیزش دو رهیافت عقلی و عرفانی دانسته‌اند. مدعای این مکتب، تلفیق وجه حکمي و برهانی با آموزه‌های دینی و بطور خاص اندیشه‌های قرآني‌ـ‌روایی امامیه است. تمامي متفکران مکتب اصفهان به شرح و بسط جوامع حدیثی امامیه پرداخته یا تفسیری بر مبنای حکمت عقلی از قرآن نگاشته‌اند. رویکرد تفسیر رمزی و تمثیلی گرچه از ابن‌سینا رواج پیدا کرد اما شرح بر احادیث و جوامع روایی از ویژگیهای منحصر بفرد مکتب اصفهان است. این مشی تاکنون ادامه پیدا کرده و فیلسوفان برجستۀ پساصدرایی نیز اهتمام به تفسیر آیات و شرح روایات را بخشی جدایی‌ناپذیر از سنت فلسفی تلقی کرده‌اند. شاید در این میان تنها علامه طباطبایی استثنا باشد که تمایز ایندو قلمرو را مورد توجه و تأکید قرار داده است. به‌هر روی، پرسش اساسی اینست که آیا مکتب اصفهان و در رأس آن، نظام فلسفی ملاصدرا، یک اندیشۀ فلسفی و برهانی است یا تابعی از اندیشۀ دینی بوده و مبنای برهان صرفاً برای دستیابی به تفکری از پیش صادق، بکار گرفته شده است؟ ملاصدرا و پیروانش به این معضل توجه داشته و بر سازگاری این دو شیوه تأکید نموده‌اند. پرسشهاي مهم در این بحث عبارتند از: 1ـ آیا باید روش برهان عقلی و منهج کاملاً دینی را متمایز و متفاوت تلقی کرد؟ 2ـ در صورت تمایز، کدامیک تابع دیگری است؟ 3ـ آیا در فلسفۀ ملاصدرا برهان عقلی، اصل است یا دفاع از شریعت و اندیشه‌های وحیانی؟ 4ـ امور عقلی که قابل اثبات و رد هستند و آموزه‌های شریعت که ردناپذیر و انکارناشدنی‌اند، چگونه قابل جمع میباشند؟ در این نوشتار کوشش خواهیم کرد تا نشان دهیم تلاش ملاصدرا برای ایجاد این سازگاری، چندان قرین توفیق نبوده و مجبور شده یا دست از برهان عقلی بشوید یا دین را مورد تأویل عقلی قرار دهد تا سازگاری را امکانپذیر نماید.
قرآن کریم.
ابراهیمي دینانی، غلامحسین (1384) درخشش ابن‌رشد در حکمت مشاء، تهران: طرح نو.
ابوزید، حامد (1387) متن و معنای متن، ترجمه محمدرضا وصفی، تهران: نگاه معاصر.
ارکون، محمد (1387) میراث گفتمان جهان وطن، ترجمه محمدرضا وصفی، تهران: نگاه معاصر.
پورحسن، قاسم (1397) خوانشی نو از فلسفه فارابی، تهران: نقد فرهنگ.
ژیلسون، اتین (1366) روح فلسفه قرون وسطی، ترجمه ع داوودی، تهران: علمي فرهنگی.
سهروردی (1372) مطارحات، مجموعه مصنفات شيخ اشراق، تصحیح و تحشیه و مقدمه سیدحسین نصر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سهروردی (1375) حكمة‌الاشراق، مجموعه مصنفات شيخ اشراق، ج2، تهران: پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي.
سهروردی (1380الف) مطارحات، مجموعه مصنفات شيخ اشراق، ج1، تصحیح و مقدمه هانری کربن، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سهروردی (1380ب) تلویحات، مجموعه مصنفات شيخ اشراق، تصحیح و مقدمه هانری کربن، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ملاصدرا (1354) مبدأ و معاد، تصحیح سید‌جلال‌الدین آشتیانی، انجمن فلسفه ایران.
ملاصدرا (1363) تفسیر قرآن، تصحیح محمد خواجوی، قم: بیدار.
ملاصدرا (1377) رساله سه اصل، تهران: روزنه.
ملاصدرا (1381) المبدأ و المعاد، ج2، تصحيح و تحقيق محمد ذبيحي و جعفر شاه‌نظري، تهران: بنیاد حكمت اسلامي صدرا.
ملاصدرا (1382) الشواهد الربوبیه، تعلیقه و مقدمه و تصحیح آشتیانی، قم: بوستان کتاب.
ملاصدرا (1382) شرح و تعلیقه بر الهیات شفا، ج1، تصحيح و تحقيق نجفقلي حبيبي، تهران: بنیاد حکمت اسلامي صدرا.
ملاصدرا (1383) الحكمة المتعالية فی الأسفار الأربعة، دورة 9 جلدي، تصحيح و تحقيق گروهي، زيرنظر آيت‌الله سيدمحمد خامنه‌اي، تهران: بنیاد حکمت اسلامي صدرا.
ملاصدرا (1384) شرح الاصول الکافی، ج1، تصحيح و تحقيق رضا استادي، تهران: بنیاد حکمت اسلامي صدرا.
ملاصدرا (1386) مفاتیح الغیب، تصحيح و تحقيق نجفقلي حبيبي، تهران: بنياد حكمت اسلامي صدرا.
غزالی (1375) المقصد الاسنی، ترجمه حواری نسب، تهران: احسان.
الفاخوری، حنا؛ الجر، خلیل (1381) تاریخ فلسفه در جهان اسلامی، ترجمه عبدالحمید آیتی، تهران: علمي فرهنگی.
قونوی، صدرالدین (1381) تفسیر سوره فاتحه، تصحیح سيدجلال‌الدين آشتیانی، قم: بوستان کتاب.
