نشانه‌شناسی مستندهای اجتماعی پربازدید برنامه آپارات شبکۀ بی‌بی‌سی فارسی
الموضوعات :
1 - دکتری علوم ارتباطات، دانشگاه علامه طباطبایی
الکلمات المفتاحية: ایران, بازنمایی, بی‌بی‌سی فارسی, مستند اجتماعی و نشانه‌شناسی اجتماعی,
ملخص المقالة :
امروزه رسانه‌ها جزئی جدایی ناپذیر از زندگی مردم هستند. افراد به شنیدن و دیدن مسائل اجتماعی از طریق رسانه ها علاقه دارند تا از خطراتی که زندگی-شان را تهدید می کند، آگاه شوند. مستندهای اجتماعی، فرصتی برای اطلاع‌رسانی و آگاه‌سازی از مسائل اجتماعی هستند و از طرف دیگر، عرصه‌ای را برای نمایش مسائل و مشکلات کشور در رسانه‌های خارجی فراهم می‌کنند. در برنامۀ «آپارات» که هر هفته از شبکۀ بی‌بی‌سی فارسی پخش می‌شود، مستندهای بسیاری از ایران به نمایش درمی‌آید. در پژوهش حاضر به دنبال این هستیم که در فیلم‌های مستند برنامۀ آپارات بی‌بی‌سی فارسی، چه تصویری از ایران بازنمایی می‌شود؟ به این منظور، سه فیلم «و عنکبوت آمد»، «حراج کلیه ایرانی» و «روزهای بی‌تقویم» با روش نشانه‌شناسی اجتماعی و رهیافت «ایدما» بررسی و تحلیل شد. بر اساس یافته‌ها، موضوعات اصلی فیلم های مستند برنامۀ آپارات درباره ایران عبارتند از زنان و کودکان با مضمون فرودستی مطلق؛ دین و مذهب به عنوان عامل مشکلات جامعه و ترکیب شده با خرافات؛ نهادها و دستگاه‌های حکومتی ناکارآمد و ضعیف؛ فرهنگ و آداب و رسوم بیانگر جامعه ای بسیار سنتی و متحجر؛ و قوانین مبهم و متناقض. این موضوعات عمدتاً به شکل عینی‌گرایانه بازنمایی نشده‌اند و مسائل مورد مناقشه و تناقض به نمایش درآمده است و قابلیت‌های مستند اجتماعی به کار رفته تا مسائل و تناقض‌ها برجسته‌تر شود. در کل به جای مطرح کردن مسئله و حل آن، رویکرد تنش‌محور وجود دارد. مجموعه موضوعاتی که در این سه مستند به آن پرداخته شده، مسائلی است که در پژوهش‌های پیشین نیز به صورت جداگانه مورد توجه قرار گرفته است: مسئله زنان، مسئله دین، مسئله قوانین و مسئله حکومت. البته در این مستندها، مسئله فرهنگ و آداب و رسوم نیز اضافه می‌شود و گفتمان ضدیت و تقابل با نظام جمهوری اسلامی در این شبکه، نه تنها با برنامه‌های خبری و تحلیلی، بلکه در قالب مستند و با روایتی کاملاً باورپذیر نیز ادامه می یابد.
آذری، میرحسن (1390) «جنگ رسانه‌اي (مطالعه موردي: شبکه‌هاي تلويزيوني بي‌بي‌سي فارسي و صداي آمريکا)»، پژوهش انجام¬شده در مرکز تحقیقات صدا و سیما، اداره کل مطالعات رسانه و ارتباطات، گروه فرهنگ و رسانه.
امامی، همایون (1389) جستاری در گونه¬شناسی سینمای مستند ایران، تهران، اداره کل پژوهش¬های سیما، تهران.
بارنو، اریک (1380) تاریخ سینمای مستند، ترجمه احمد ضابطی جهرمی، تهران، سروش.
بازن، آندره (1386) سینما چیست، ترجمه محمد شهبا، تهران، هرمس.
بی¬بی¬سی (1380) دستور برنامه¬سازی در رادیو و تلویزیون انگلستان، ترجمه ناصر بلیغ، تهران، سروش.
دانسی، مارسل (1387) نشانه¬شناسی رسانه¬ها، ترجمة گودرز ميرانی و بهزاد دوران، تهران، چاپار، آنيسه نما.
دانیالی، عارف و خدیجه آقایی (1399) «جوهرزدایی، تقلیل دین به عرفان¬های نوظهور (مطالعه موردی: تحلیل گفتمان انتقادی برنامه-های پرگار از شبکه بی¬بی¬سی فارسی)»، مطالعات فرهنگ- ارتباطات، سال بیست¬ویکم، شماره 49، صص 67-92.
دفتر مطالعات و برنامه¬ریزی رسانه¬ها (1389) «بی¬بی¬سی فارسی در یک نگاه»، گزارش راهبردی رسانه، شماره 4.
دهقان¬پور، حمید (1382) سینمای مستند ایران و جهان، تهران، سمت.
رایف، دانیل و دیگران (1385) تحلیل پیام¬های رسانه¬ای، ترجمة مهدخت بروجردی علوی، چاپ دوم، تهران، سروش.
رستمی، حمیدرضا (1389) تلویزیون در آیینه مخاطب؛ مطالعه تطبیقی عوامل مرتبط با میزان رضایتمندی جوانان شهر کرمانشاه از شبکه یک سیما، شبکه استانی کرمانشاه (زاگرس) و شبکه‌های ماهواره¬ای بي‌بي‌سي فارسی، صدای امریکا و نوروز تی¬وی، پایان¬نامه کارشناسی¬ارشد ارتباطات، دانشگاه علامه طباطبایی، دانشکده علوم ارتباطات، استاد راهنما علی محمدی.
رهبری، هادی (1385) نیازسنجی از مردم تهران درباره برنامه¬های مستند تلویزیون، اداره کل پژوهش¬های اجتماعی و سنجش برنامه-ای.
زابلی¬زاده، اردشیر (1390) بازنمایی اعتراضات مردم کشورهای عربی در شبکه¬های خبری بین¬المللی، تحلیل چارچوب¬بندی رویدادهای اعتراضی مصر، لیبی و بحرین در شبکه¬های «پرس تی¬وی»، «الجزیره»، «بي‌بي‌سي» و «سی¬ان¬ان»، پایان¬نامه دکتری ارتباطات، دانشگاه علامه طباطبایی، دانشکده علوم ارتباطات، استاد راهنما حسینعلی افخمی.
سازمان بهزیستی کشور (1388) مجموعه گفتارهایی درباره رسانه و آسیب¬های اجتماعی، پاییز.
سورین، ورنر و جوزف جیمز دبلیو تانکارد (1384) نظریه¬های ارتباطات، ترجمة علیرضا دهقان، تهران، دانشگاه تهران.
سینا، محمد (1385) «مروری بر چشم¬انداز سینمای مستند ایران»، فصلنامه سینمایی فارابی، شماره 59 و 60، بهار و تابستان، صص 117-159.
شانکلمن، لوسی (1386) مدیریت در سازمان¬های رسانه¬ای BBC و CNN، ترجمه ناصر بلیغ، چاپ دوم، پژوهش¬های رسانه¬ای.
عادل، شهاب¬الدين (1379) سینمای قوم¬پژوهی، تهران، سروش.
علمداری، مهرداد (1388) ««فریمینگ» یا «قاب‌بندی» چیست؟»، کتاب ماه علوم اجتماعی، شماره 12، صص 102-111.
عیوضی ابهری، سیما (1387) بررسی فرایند جنگ روانی در مستندهای خبری با مطالعه موردی مستند «راگه در ایران» ساخت بی¬بی-سی، پایان¬نامه کارشناسی ارشد ارتباطات، دانشکده صدا و سیما (ش.
پ.
782)، استاد راهنما حوا صابرآملی.
فرقانی، محمدمهدی و محمدرضا تقوی¬پور (1398) «از گفتمان¬سازی تا جریان¬سازی بی¬بی¬سی فارسی بر محور پرونده¬های حقوق بشری»، پژوهش¬های ارتباطی (پژوهش و سنجش)، سال بیست‌وششم، شماره 1 (پیاپی 97)، صص 77-110.
فرقانی، محمدمهدی و سید جمال¬الدین اکبرزاده جهرمی (1390) «ارائه مدلی برای تحلیل گفتمان انتقادی فیلم»، مطالعات فرهنگ- ارتباطات، سال دوازدهم، شماره 16 (پیاپی 48)، صص 129-157.
فکوهی، ناصر (1387) درآمدی بر انسان¬شناسی تصویری و فیلم اتنوگرافیک،، تهران، نشرنی.
فلیک، اووه (1387) درآمدی بر تحقیق کیفی، ترجمة هادی جلیلی، تهران، نشرنی.
قاسمی، ابوالحسن (1391) مستند تلویزیونی در آستانه قرن 21، تهران، دانشکده صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران.
کریپندروف، کلوس (1383) تحلیل محتوا، مبانی روش¬شناسی، ترجمه هوشنگ نایبی، تهران، نشرنی.
کریمی، مهرداد و محمد بهرام¬زاده (1400) «تحلیل نشانه¬شناختی فمینیسم رسانه¬ای در رویکرد بی‌بی¬سی فارسی به مسائل زنان ایرانی»، پژوهشنامه رسانه بین¬الملل، سال ششم، شماره 1، صص 127-154.
کیسبی¬یر، الن (1373) درک فیلم، ترجمه بهمن طاهری، تهران، چشمه.
کیلبرن، ریچارد و جان آیزوود (1385) مقدمه¬ای بر مستند تلویزیونی، ترجمه محمد تهامی¬نژاد، تهران، اداره کل پژوهش¬های سیما.
کینگزبرگ، آیرا (1379) فرهنگ کامل فیلم، ترجمه رحیم قاسمیان، تهران، حوزه هنری.
گوتیه، گی (1384) سینمای مستند، سینمای دیگر، ترجمه نادر تکمیل همایون، تهران، ماتیکان.
گیل، دیوید و بریجت ادامز (1384) الفبای ارتباطات، گروه مترجمان، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه¬ها.
لورنزو داس، نوریا (1390) گفتمان تلویزیونی، تجزیه و تحلیل زبان در رسانه تلویزیون، ترجمه محمد شهبا، تهران، مرکز تحقیقات صدا و سیما.
مجاهد مظلومیان، امیر و دیگران (1398) «مطالعه رویکرد سیاست فرهنگی تلویزیون بی¬بی¬سی فارسی»، راهبرد اجتماعی فرهنگی، سال هشتم، شماره 31، صص 235-264.
محمدخانی ملکوه، محمد (1390) بررسي ساختار و محتواي برنامه‌هاي شبکة تلويزيوني ماهواره‌اي بي‌بي‌سي فارسي، تهران، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
مستقیمی، حسین (1390) نقش آفرینی رسانه¬ها در جامعه دانایی، تهران، دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه¬ها.
معتمدنژاد، کاظم (1389) ارتباطات بین¬المللی، تهران، مركز مطالعات و تحقيقات رسانه¬ها.
معتمدی، هادی (1386) «اولویت¬بندی آسیب¬ها و مسائل اجتماعی در ایران»، فصلنامه رفاه اجتماعی، سال ششم، شماره 24، صص 327-348.
مك كوئیل، دنيس (1382) درآمدی بر نظريۀ ارتباطات جمعی، ترجمة پرويز اجلالی، تهران، مركز مطالعات و تحقيقات رسانه¬ها.
مهدی¬زاده، سید محمد (1387) رسانه¬ها و بازنمایی، تهران، دفتر مطالعات و توسعه رسانه¬ها.
------------------ (1389) نظریه¬های رسانه، اندیشه¬های رایج و دیدگاه¬های انتقادی، تهران، همشهری.
میرزایی، محمد (1396) «تحلیل محتوای برنامه¬های شبکه‌های ماهواره‌ای فارسی زبان پیرامون موضوع انتخابات ریاست¬جمهوری سال 1396 (مطالعه موردی: سایت و شبکه بی¬بی¬سی فارسی)، بصیرت و تربیت اسلامی، سال چهاردهم، شماره 43، صص 131-167.
میرفخرایی، تژا (1379) «فضاهای اجتماعی در سینمای مستند»، فصلنامه رسانه، شماره 43، پاییز، صص 76-85.
نوری، محسن (1390) بررسی عوامل مرتبط با میزان اعتماد جوانان شهر قم به اخبار 20:30 شبکه دو سیما، اخبار شبکه استانی قم و شبکه ماهواره‌ای بي‌بي‌سي فارسی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد ارتباطات، دانشگاه علامه طباطبایی، دانشکده علوم ارتباطات، استاد راهنما حسینعلی افخمی.
نوری ممرآبادی، علی و دیگران (1398) «مقایسه گفتمان خبری صدای آمریکا و بی¬بی¬سی فارسی درباره پنجمین دوره انتخابات مجلس خبرگان رهبری»، مطالعات رسانه¬ای، سال چهاردهم، شماره 1 (پیاپی 44)، صص 39-57.
نيكولز، بیل (2001) مقدمه¬اي به فيلم مستند، قابل دسترسی در: http، //cinedoc.blogspot.nl/2005/08/blog-post.html.
-------- (1378) ساخت¬گرایی، نشانه¬شناسی سینما، ترجمه علاءالدین طباطبایی، تهران، هرمس.
هال، استوارت (1387) «گزیده¬هایی از عمل بازنمایی»، در: نظریه¬های ارتباطات، مفاهیم انتقادی در مطالعات فرهنگی و رسانه، جلد سوم، پل کوبلی، ترجمه احسان شاه‌قاسمی، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
هولستی، ال-آر (1380) تحلیل محتوا در علوم اجتماعی و انسانی، ترجمه نادر سالارزاده امیری، چاپ دوم، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی.
هيمند، يوجين (2005) «آيا فارنهايت 11/9 فيلمي مستند است؟ اگر نه فيلم مستند كدام است؟»، ترجمه محسن قادری، قابل دسترسی در: http //cinedoc. blogspot. nl/2005/06/119.html.
وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی (1381) سنجش ارزش¬ها و نگرش¬های ایرانیان، دفتر طرح‌های ملی.
ویلیامز، کوین (1386) درک تئوری رسانه¬ها، ترجمة رحیم قاسمیان، تهران، ساقی.
Aitken, Robin (2008)” Can We Trust the BBC?”, London, Continuum.
Branston, Gill & Roy Stafford (2003) The Media Student’s Book, Third edition, London & New York, Routledge.
Chanan, Michael (2008) “History of Documentary Film”, In, The International Encyclopedia of Communication, Edited by Wolfgang Dons Bach, New York, Blackwell Publishing.
Fowler, Roger (1993) Language in the News, Discourse and Ideology in the Press, London, Routledg .
Galindo, Gloria (2009) “Bus 174 and post-modern documentary”, Theoria, vol. 18(1), 81-86.
Hall, Stuart (2003) Representation, Cultural Representation & Signifying Practices, London, sage.
Iedema, Rick (2008) Analysing film and television, a social semiotic account of Hospital, an Unhealthy Business, in Handbook of Visual Analysis, Theo van Leeuwen and Carey Jewitt, London, sage.
Nichols, Bill (2008) “Documentary Film”, In, The International Encyclopedia of Communication, Edited by Wolfgang Dons Bach, New York, Blackwell Publishing .
