ریخت‌شناسی هندسی صحن مساجد اسلامی ایران (نمونه تطبیقی: 9 مسجد از دوره تیموری، صفوی و قاجار)
الموضوعات :نازنين نسترن پور 1 , محسن طبسی 2
1 - پژوهشگر دکتری معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد، مشهد، ایران.
2 - 2. دانشیار گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد.
الکلمات المفتاحية: انتظام هندسی, تناسبات, صحن مساجد, ریخت‌شناسی, معماری اسلامی ایران.,
ملخص المقالة :
مکان‌های عبادی به‌ویژه مساجد که یکی از غنی‌ترین بسترهای تکامل و تعالی‌بخش روح بشر به شمار می‌روند، از اهمیت و توجه زیادی برخوردارند. هندسه این ابنیه یکی از وجوه مشترک و قاعده‌مند به شمار می‌رود که از تناسبات و قواعد خاصی برخوردار بوده و باعث پیدایش هویتی میراثیِ ناملموس اما قابل تدبر برای دوره معاصر گشته است. شناخت و بازخوانی اين تناسبات می‌تواند در مرمت و برداشت مجدد از بناهاي تاريخي و به‌کارگیری آن‌ها در معماری آینده نقش بسزايي ايفا نموده و موجب اعتلای معماری جدیدتر گردد. این پژوهش درصدد است تا بازشناسی قواعد و تحلیل تناسبات آن‌ها از طریق تحلیل‌های هندسی، تفاوت‌ها و مشابهت‌های موجود با این مسئله را در بستر فرهنگی دوران تیموری تا صفوی شناسایی نماید. جهت شناسایی روابط ریاضی کالبد معماری صحن مساجد و فهم تناسبات هندسی آن‌ها، این پژوهش از روش ترکیبی تفسیری تاریخی، مستند بر قرائن معتبر و استدلال منطقی از نوع ریاضی بهره جسته است. بر این اساس اضلاع و تناسبات صحن‌ها و اجزای تشکیل‌دهنده‌ی 9 مسجد تیموری، صفوی و قاجاری، مورد تحلیل‌های عددی با مبنای محاسبات طولی - اقلیدسی و مقیاس نسبت‌های موجود در پلان صحن مساجد قرارگرفته است. یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد، هندسه صحن و اجزای تشکیل‌دهنده‌ی آن در مساجد موردبحث از تناسبات طلایی بهره گرفته و مهتابی‌ها الحاق شده به صحن مساجد از دوره صفوی، در دوره قاجاری با همین قاعده تداول یافته‌اند.
1- اردلان، ن.، و بختیار، ل. (1379). حس وحدت: سنت عرفانی در معماری ایرانی. ترجمه شاهرخ، ح. اصفهان: نشر خاک.
2- دهخدا، ع. (1377). لغتنامه. انتشارات دانشگاه تهران. تهران
3- آذرخرداد، ف.، ، هاشمی‌زرج‌آباد، ح.، زارعی، ع. (۱۳۹۷). ارزیابی هندسه کاربردی در نقشۀ سه بنای بقعۀ ابوبکر تایبادی، مسجد گوهرشاد و مدرسۀ غیاثیۀ خرگرد. مطالعات باستان‌شناسی پارسه، ۲(۴)، ۱۳۶-۱۲۱.
4- بختیار نصرآبادی، آ.، پورجعفر، م.، و تقوایی، ع. (1394). تحلیلی بر نقش زیباشناسانه هندسه در شکل گیری فضای شهری چهارباغ عباسی. فصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات شهری 5(17)، 41-54.
5- بلخاری قهی، ح. (1388). سرگذشت هنر در تمدن اسلامی. پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی. تهران.
6- بورکهارت، ت. (1386). مبانی هنر اسلامی. ترجمه نصری، ا. انتشارات حقیقت. تهران.
7- رسولی، ا.، اعتصام، ا.، و مهرداد، م. (1399). سبک و تزیین معماری بناهای دوره تیموریان. هنر اسلامی، 16(37)، 110-128.
8- رضائی‌نیا، ع. (1396). صورت ایوان در معماری ایرانی، از آغاز تا سده‌های نخستین اسلامی. مطالعات معماری ایران، 6(11)، 125-144.
9- زرگر، ا، ندیمی، ح.، و مختارشاهی، ر. (1386). راهنمای معماری مسجد. انتشارات دید. تهران.
10- کمالی، م. (1389). بررسی معماری دوره قاجار. دو فصلنامه تخصصی دانش و مرمت و میراث فرهنگی، 5(4)، 47-54.
11- گروتر، ی. (1386). زیبایی شناسی در معماری. ترجمه پاکزاد، ج.، و همایون، ه. دانشگاه شهید بهشتی، مرکز چاپ و انتشارات. تهران.
12- فون مایس، پ. (1386). نگاهی به مبانی معماری، از فرم تا مکان. ترجمه آیوازیان، س. انتشارات دانشگاه تهران. تهران.
13- نقره کار، ع. (1387). درآمدی بر هویت اسلامی در معماری و شهرسازی. تهران: نشر پیام سیما.
14- نوایی، ک.، حاج قاسمی، ک. (1390). خشت و خیال: شرح معماری اسلامی ایران. :دانشگاه شهید بهشتی و سروش. تهران.
15- یورماکا، ک. (1391). مقدماتی بر روش‌های طراحی (معماری). ترجمه: بذرافکن، ک. تهران: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی.
