نامه‌اي براي ايران؛ بررسي نسبت دين، سياست و ايران‌گرائي در نامه تنسر به گشنسپ در چارچوب آراي ماكياولي
الموضوعات :علي تدين‌راد 1 , سارا نجف پور 2
1 - استادیار گروه علوم سياسي دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران
2 - استادیار گروه علوم سياسي دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران
الکلمات المفتاحية: اردشير, ايران, دين, ساسانيان, سياست, ماكياولي, نامة تنسر,
ملخص المقالة :
در حالي كه نسبت دين و سياست از مسائل اساسي در بررسي سامان فكر و كنش سياسي عصر ساساني به‌شمار مي‌رود؛ انگارة غالب آن است كه سياست و فرمانفرمائي اين دوران بيشتر بدست موبدان، بر مدار آيين زرتشتي و براي تقويت و تحكيم آن بوده و بدين‌سان سياستِ ساسانيان دين‌محور تلقي مي‌گردد. اين پژوهش كوششي است در جهت بازانديشي در اين انگارة مألوف با بازخواني رابطة دين و سياست در پرتو بررسي تطبيقي متن نامة تنسر به گشنسپ با انگاره‌هاي ماكياولي در اين حوزه. از اين بازخوانيِ چنين به نظر مي‌رسد كه راهبرد و رويكرد بنيادگذاران ساساني به نسبتِ مقولات دين و سياست را بايد نه دين‌محور، بلكه ايران‌محور و ايران‌گرايانه دانست. محور كنش و انديشة سياسي آنان امر سياسي و ايراني است با كاربست ابزارِ دين.
ابن اسفنديار، بهاء‌الدين محمدبن¬حسن (1389) تاريخ طبرستان، جلد اول، از ابتداي بنياد طبرستان تا استيلاي آل زيار، به تصحيح عباس اقبال، با اهتمام محمد رمضاني، تهران، اساطير.
ابن بلخي (1363) فارسنامه، به سعي و اهتمام و تصحيح گاي ليسترانج و رينولد آلن نيكلسون، تهران، دنياي كتاب.
ابن‌فقيه همداني، احمدبن محمد بن اسحق الهمذاني (1416) البُلدان، به كوشش يوسف هادي، بيروت، عالم الكتب.
احمدوند، شجاع و احمدرضا بردبار (1398) «مبانی دینی دولت در ایران باستان از دوره اساطیری تا دولت هخامنشی»، دولت‌پژوهی، دوره پنجم، شماره 19، صص 81-106.
اخلاق، سیدحسن (1388) «فارابی و ماکیاولی»، فصلنامه آینه معرفت، دوره هفتم، شماره 19، صص145-173.
اردشير بابكان (1348) عهد اردشير، ترجمه محمدعلي امام شوشتري، تهران، انجمن آثار ملي.
----------- (1369) کارنامه اردشیر بابکان، به کوشش محمدجواد مشکور، تهران، دنیای کتاب.
----------- (1378) كارنامه اردشير بابكان، ترجمه بهرام فره‌وشي، تهران، دانشگاه تهران.
اسپريگنز، توماس (1370) فهم نظريه‌هاي سياسي، ترجمه فرهنگ رجايي، تهران، آگاه.
اسكينر، كوئنتين (1380) ماكياولي، ترجمه عزت¬الله فولادوند، تهران، طرح نو.
اشتراوس، لئو (1381) فلسفه سياسي چيست؟، ترجمه فرهنگ رجايي، تهران، علمي و فرهنگي.
اطمینان، خدیجه (1388) «ماکیاولیسم و مشابهت‌هاي مندرج در کلیله و دمنه و مرزبان‌نامه با آن»، مجلۀ پیک نور، سال هفتم، شماره 1، صص 22-31.
اطهري، سیدحسین و موسی‌الرضا حسینی‌گاج (1391) «کالبد شکافی زوال و انحطاط سیاسی از دیدگاه ابن‌خلدون و ماکیاولی»، مجله دانش سیاسی و بین¬الملل، سال اول، شماره سوم، پاییز، صص1-22.
افروغ، سهراب‌علی ودیگران (1399) «بررسی تطبیقی اندیشه¬ورزی سیاسی غزالی و ماکیاولی»، فصلنامه سیاست متعالیه، سال هشتم، شماره 13، صص 140.
.
-156 DOI، 10. 22034/sm. 2021. 101235. 1321 انصافی، مصطفی و شجاع احمدوند (1398) «دین و دولت در عهد ساسانی، درآمدی بر الهیات سیاسی زرتشت»، رهيافت‌هاي سياسي و بين‌المللي، دوره یازدهم، شماره 1، صص34-57.
ایمان¬پور، محمدتقی (1371) «مبانی نفوذ و مقام روحانیون زرتشتی در دوره ساسانی»، مجله تخصصی زبان و ادبیات دانشکده ادبیات و علوم انسانی (مشهد) دوره بیست¬وپنجم، شماره 1-2، صص 273-288.
بلعمي، ابوعلي محمدبن¬محمد (1385) تاريخ بلعمي، به تصحيحي محمدتقي بهار، به كوشش محمد پروين گنابادي، تهران، زوار.
بيروني، ابوريحان (1362) تحقيقُ ماللهند من مقوله، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگي.
بي‌نام (1314) ارداويراف‌نامه، ترجمه رشيد ياسمي، مجله مهر، شماره 1، صص1-10.
---- (1373) تجارب‌الأمم في اخبار ملوك العرب و العجم، به كوشش رضا انزابي‌نژاد و يحيي كلانتري، مشهد، دانشگاه فردوسي مشهد.
---- (1388) شهرستان¬های ایرانشهر، با آوانویسی و یادداشت¬های تورج دریایی، ترجمه شهرام جلیلیان، توس.
پورداوود، ابراهیم (2563) يشت‌ها، جلد 1، به كوشش بهرام فره‌وشي، تهران، دانشگاه تهران.
------------ (بي‌تا) گات‌ها، سرودهای مقدس پیغمبر ایران حضرت سپنتمان زرتشت، قدیم-ترین قسمتی از نامه مینوی اوستا، يسنا، هات 31، بند 3؛ به انضمام ترجمه انگلیسی دینشاه جی¬جی¬باهای ایرانی.
تفضلی، احمد (1376) تاريخ ادبيات ايران پيش از اسلام، به كوشش ژاله آموزگار، تهران، سخن.
تنسر (1354) نامه تنسر به گشنسپ، به تصحيح مجتبي مينوي، چاپ دوم، تهران، خوارزمي.
جاحظ، ابوعثمان عمروبن¬بحر (1386) تاج، آيين كشورداري در ايران و اسلام، ترجمه حبيب¬الله نوبخت، تهران، آشيانه كتاب.
جليليان، شهرام (1396) نامه تنسر به گشنسپ، اهواز، دانشگاه شهيد چمران.
------------- (1397) تاریخ تحولات سیاسی ساسانیان، چاپ دوم، تهران، سمت.
------------- (1400) «ساسانیان روحانی‌تبار بودند»، تاریخ ایران، دوره چهاردهم، شماره 2، پاییز و زمستان، صص 23-70.
جم، پدرام (1398) «آیا ساسانیان روحانی¬تبار بودند؟»، پژوهش¬های علوم تاریخی، سال یازدهم، شماره 2، پاییز و زمستان ، صص 43-62.
خالقي مطلق، جلال (1397) سخن‌هاي ديرينه، تهران، دكتر محمود افشار.
خرمشاد، محمدباقر و روح‌الها اسلامي (1392) «فراز و فرود حكومت¬مندي در عصر ساسانيان (مطالعة موردي: نامة تنسر، عهد اردشير)»، فصلنامه جستارهاي سياسي معاصر، سال چهارم، شمارة 2، صص 1-26.
خسروي، زينب (1393) تحول اندیشه سیاسی در دوران تاریخی ایران به استناد داده‌های باستان‌شناسی، پايان‌نامه كارشناسي ارشد، راهنما كريم حاجي‌زاده، دانشگاه محقق اردبیلی، دانشکده علوم انسانی.
خواجه نظام‌الملك، حسن¬بن¬علی (1399) سياستنامه، بر اساس نسخه هيوبرت دارك، به اهتمام هادي اكبرزاده، تهران، روزنه.
دريايي، تورج (1382) «تاريخ ملي يا تاريخ كياني؟سرشت تاريخ¬نگاري زرتشتي در دورة ساساني»، در: تاريخ و فرهنگ ساساني، ترجمه مهرداد قدرت ديزچي، تهران، ققنوس.
---------- (1392) ساسانیان، ترجمه شهرناز اعتمادی، تهران، توس.
دستمالچیان، مهدیه (1388) نسبت دین و سیاست در ادیان ایران باستان با تکیه بر دوران هخامنشی و ساسانی، پايان‌نامه کارشناسی¬ارشد، راهنما احمد‌علي حيدري، دانشگاه علامه طباطبایی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
دورانت، ویل (1373) تاریخ تمدن، رنسانس، ترجمه صفدر تقی‌زاده و صارمی، چاپ دوم، تهران، علمی وفرهنگی.
دوشن‌گیمن، ژاک (1385) دین ایران باستان، ترجمهرؤیا منجم، تهران، علم.
دهقانیان، جواد و ناصر نیکوبخت (1390) «نقد اخلاق‌گرایی در کلیله و دمنه با نیم‌نگاهی به اندیشه‌هاي ماکیاولی»، فصلنامۀ نقد ادبی، سال چهارم، شماره 14، صص133- 159.
رجایي، فرهنگ (1395) تاريخ انديشۀ سياسي در شرق باستان، تهران، قومس رضایی‌راد، محمدرضا (1378) مبانی اندیشه سیاسی در خرد مزدایی، تهران، طرح نو.
رضوانیان، قدسیه و عفت سادات غفوری (1394) «تبيين شکاف بين سياست و اخلاق بر مبنای نظريه ماکياولی با بررسی پند و اندرز در داستان شير و گاو کليله و دمنه»، پژوهشنامه ادبيات تعليمي، سال هفتم، شمارة 25، صص 41-58.
زمانی‌محجوب، حبیب (1387) «تعامل دین و حکومت در ایران باستان»، تاریخ¬پژوهان، شماره 14، صص43-70.
زنر، آر.
سی (1375) طلوع و غروب زرتشتی¬گری، ترجمه تیمور قادری، تهران، فکر روز.
شاپور شهبازي، عليرضا (1381) «جنگ¬هاي اردشير پاپكان و روميان»، مجله باستان¬شناسي و تاريخ، سال هفدهم، شماره اول، پاييز و زمستان، صص 34-37.
------------------ (1398) تاریخ ساسانیان؛ ترجمة بخش ساسانیان از کتاب تاریخ طبری و مقایسه آن با تاریخ بلعمی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
شريعت، فرشاد (1387) جان لاك و انديشه آزادي، تهران، آگه.
شریعت، فرشاد و مهدی نادری باب اناری (1390) «جدال اخلاق و سیاست در اندیشه خواجه نصیرالدین طوسی و نیکولو ماکیاولی»، پژوهشنامه علوم سیاسی، سال هفتم، شماره 1، صص87-116.
شكي، منصور (1385) جامعه و اقتصاد عصر ساساني، ترجمه حسين كيان راد، تهران، سخن.
صالحی، کورش؛ بیات ستاریان (1388) «نقش روحانیان زرتشتی در ساختار جامعه ایران عصر ساسانی»، پژوهش¬های تاریخی، شماره ۵، پاییز و زمستان، صص119-148.
طباطبايي، سيدجواد (1377) درآمدي فلسفي بر تاريخ انديشه سياسي در ايران، تهران، كوير.
---------------- (1387) جدال قديم و جديد، از نوزايش تا انقلاب فرانسه، تهران، ثالث.
---------------- (1392) خواجه نظام¬الملک طوسی، گفتار در تداوم فرهنگی ایران، تهران، مینوی خرد.
طبري، محمدبن جرير (1352) تاريخ طبري يا تاريخ الرسل و الملوك، جلد 2، ترجمه ابوالقاسم پاينده، تهران، بنياد فرهنگ ايران.
عباسیان، احمد (1385) فلسفه و آیین زرتشت، تهران، ثالث.
عبداللهی، فرشته (1369) دین زرتشت و نقش آن در جامعه ساسانیان، تهران، ققنوس.
فرای، ریچارد نلسون (1393) میراث باستانی ایران، ترجمه مسعود رجب¬نیا، تهران، علمی و فرهنگی.
فردوسي، ابوالقاسم (1393) شاهنامه، دفتر ششم، به كوشش جلال خالقي مطلق و ابوالفضل خطيبي، تهران، مركز دايره¬المعارف بزرگ اسلامي.
فرنبغ دادگی (1395) بندهشن، ترجمه مهرداد بهار، ویراست دوم، چاپ پنجم، تهران، توس.
قادري، حاتم (1384) تاريخ انديشه‌هاي سياسي در اسلام و ايران، تهران، سمت.
قائم‌مقامی، سیدمحسن (1389) «بررسی سیاست دینی هخامنشیان بر اساس کتیبه‌ها»، پژوهش‌هاي تاريخي، دوره دوم، شماره 2، صص81-92.
کریستین‌سن، آرتور (1314) وضع دولت و ملت و دربار در دوره شاهنشاهی ساسانیان، ترجمه مجتبی مینوی، تهران، چاپخانه مجلس.
--------------- (1374) ايران در زمان ساسانيان، ترجمه رشيد ياسمي، تهران، دنياي كتاب.
کوثری، مسعود (1387) «روش مقایسه¬ای»، در: رهیافت و روش در علوم سیاسی، تهران، سمت.
كلوسكو، جورج (1391) تاريخ فلسفه سياسي از ماكياولي تا منتسكيو، تهران، ني ماكياولي، نيكولو (1366) شهريار، ترجمه داريوش آشوري، تهران، پرواز.
------------ (1388) گفتارها، ترجمه محمدحسن لطفي، تهران، خوارزمي.
ماهیار نوابی، یحیی (1374) يادگار زريران، متن پهلوی با ترجمه فارسی و آوانویسی لاتین و سنجش آن با شاهنامه، تهران، اساطير.
مجتبایی، فتح‌الله (1389) شهر زیبای افلاطون و شاهی آرمانی در ايران باستان، تهران، هرمس.
مرتضوي، سيدخدايار (1388) «كاوشي در روش¬شناسي تاريخ انديشه سياسي (مطالعه موردي: نقد اسكينر بر روش‌شناسي قرائت متني)»، فصلنامه سياست، دوره سی¬ونهم، شماره1، صص285-304.
مزداپور، کتایون و دیگران (1395) ادیان و مذاهب در ایران باستان، تهران، سمت.
مسعودی، علی‌بن‌حسین (1365الف) مروج الذهب و معادن الجوهر، جلد 1، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، علمی و فرهنگی.
------------------- (1365ب) التنبيه و الأشراف، ترجمه ابوالقاسم پاينده، تهران، شركت علمي و فرهنگي.
مسکویه‌رازي، ابوعلي (1369) تجارب‌الأمم، ترجمه ابوالقاسم امامي، تهران، سروش.
مؤمني چلكي، مستانه و شهرام جليليان (1394) «شكل‌گيري و كاركردهاي سازمان چشم و گوش در دورة هخامنشيان»، فصلنامه جندي¬شاپور، سال اول، شماره 1، صص91-107.
نیبرگ، هنریک ساموئل (1383) دین‌های ایران باستان، ترجمه سیف‌الدین نجم‌آبادی، کرمان، دانشگاه شهید باهنر کرمان.
وينتر، انگلبرت و بئاته ديگناس (1386) روم و ايران، دو قدرت جهاني در كشاكش و هم¬زيستي، ترجمة كيكاووس جهانداري، تهران، فرزان روز.
هرتسفلد، ارنست (1381) ایران در شرق باستان، ترجمه همایون صنعتی‌زاده، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
هرسیج، حسین (1381) «روش مقایسه‌ای، چیستی، چرایی و چگونگی به¬کارگیری آن در علوم سیاسی»، مجلّه دانشکده علوم اداری و اقتصادی دانشگاه اصفهان، سال سیزدهم، شماره1، صص7-17.
قابل دسترسی در: http //ensani.
ir/fa/article/download/291105 (27/9/1400).
هرودوت (1389)تاريخ هرودوت، جلد 2، ترجمه مرتضي ثاقب‌فر، تهران، اساطير.
یارشاطر، احسان و دیگران (1380) تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان، جلد 3، ترجمه حسن انوشه، تهران، امیرکبیر.
Boyce, Marry (1968) The letter of Tansar, Roma, Istituto Italiano per Il Medio ed Estremo Oriente, PP. 15-22.
Darmesteter, James (1894) "Letter de Tansar au roi de Tabaristan", Journal Asiatique, series IX 3, pp. 185-250,502-555.
Shahpuhr Shahbazi, Alireza (2001) Early Sasanians' Claim to Achaemenid Heritage, Nāme-ye Irān-e Bāstān 1/1, pp. 61-73.
Yarshater, Ehsan (1971) "Were the Sasanians Heirs to the Achaemenids?", La Persia net Medioevo, Rome, pp. 517-531.
