تحلیل منطق اجتماعی حاکم بر کالبد فضای محلات بافت تاریخی- فرهنگی بشرویه در عصر قاجار با رویکرد نحوفضا
الموضوعات :سعیده پورعابدینی 1 , عابد تقوی 2 , حسن هاشمی زرج اباد 3
1 - دانش‌آموخته کارشناسی ارشد باستان‌شناسی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران
2 - استادیار گروه باستان‌شناسی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران
3 - دانشیار گروه باستان‌شناسی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران
الکلمات المفتاحية: ساختار کالبدی- عملکردی, تئوری چیدمان فضا, یوسی‌الدپزمپ, شهر بشرویه, دوره قاجار,
ملخص المقالة :
آنچه شهرها را ترجمه می‌کند، نحوه آراستگی محلات در کنار یکدیگر است که این انتظام مستلزم چگونگی چینش کاربری‌های مختلف، توزیع مناسب و سازگار تسهیلات شهری در کنار یکدیگر و نیز شبکة راه‌ها در سطح محلات است. هم‍جواری مطلوب زیرساخت‌های عمومی شهری در سطح محلات منتج به ممانعت از ایجاد نابرابری‌های اجتماعی و به‌تبع آن نابرابری فضایی و جدایی‌گزینی فضایی در ساحت محلات شده است که این هم‌سویی بر روی عملکرد فرم، پیکره‌بندی فضایی و حیات شهرها در بستر زمان و مکان اثرگذار بوده است. هدف از این جستار، خوانش رفتار فضایی بینامتنی بین انسان و محیط در بافت تاریخی شهر بشرویه در دوره قاجار است که زمینه‌ساز بروز سازمان فضایی و منطق اجتماعی فضا و هم‌بستگی در ساختار کالبدی-عملکردی محلات این شهر شده است. پژوهش حاضر ازنظر هدف در زمره تحقیقات کاربردی است و از نظر ماهیت و روش توصیفی-تحلیلی است. اطلاعات نظری پژوهش از شیوه مطالعات کتابخانه‌ای و بهره‌گیری از یافته‌ها، اسناد و مدارک میراث‌فرهنگی شهر بشرویه جمع‌آوری گردیده است و به جهت خوانش منطق اجتماعی فضا که حاکم بر کالبد فضایی محلات شهر بشرویه از دو رهنمون کمی (روابط، شاخص‌های نحوفضا) و کیفی (انگاره نحوفضا) موجود در تئوری چیدمان فضا، استفاده‌شده است. بر مبنای هدف یاد شده، پرسش اصلی پژوهش عبارت است از: بر اساس تئوری نحو فضا نقش عوامل کالبدی-عملکردی در شکل‌دهی و توسعه منطق اجتماعی فضا شهر بشرویه در عصر قاجار چگونه بوده است؟ نتایج پژوهش نشان می‌دهد: عناصر سازند‌ةساختار کالبدی محلات بشرویه در عصر قاجار در راستای رفع نیازهای ساکنین محله‌ها و به‌منظور حفظ و تقویت هویت فرهنگی- اجتماعی آنها شکل‌گرفته‌اند که در این میان گذرها نقش راهبردی در پیدایش رفتارهای جمعی (ناشی از فعالیت‌های انسانی) در میان‌محله‌ها و نیزایجاد هم‌بستگی میان عناصر کالبدی محلات را برعهده داشته‌اند. دستاورد این نظم فضایی،وجود یکپارچگی فضایی در کل و عملکرد آن در خردشده است.
ابن حوقل، محمد بن حوقل (1345) صوره‌الارض (المسالک و الممالک) ترجمه جعفر شعار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
اصفهانی، میرزا عبدالله (۱۳۶۱) ریاض العلماء و حیاض الفضلاء (جلد سوم) به کوشش سید محمود مرعشی و سید احمد حسینی، قم، مطبعه الخی‌ام.
آذر، علی، و علی حسین‌زاده دلیر (1378) سامان‌دهی و بهسازی محلات سنتی با استفاده از رویکرد شهرسازی جدید نمونه موردی، محله سرخاب تبریز، جغرافیا و توسعه ناحیه‌ای، 7 (11)، صص 117- 146.
آل سید، کیندا، ترنر، آلسدایر، هیلیر، بیلو دیگران (۱۳۹۸) روش تحقیق به شیوه چیدمان فضایی (شبیه‌سازی رایانه‌ای با تاکید بر تحلیل ریخت‌شناسی بر رفتار انسان در محیط) ترجمه حسین صفری، رشت، دانشگاه آزاد.
بریون، مارسل (1360) منم تیمور جهانگشا، ترجمه ذبیح‌الله منصوری، تهران، کتابخانه مستوفی.
بمانیان، محمد، جلوانی، متین و سمیرا ارجمندی (1395) بررسی ارتباط میان پیکره‌بندی فضایی و حکمت در معماری اسلامی مساجد مکتب اصفهان (نمونه‌های مؤدی، مسجد آقانور، مسجد امام اصفهان و مسجد شیخ‌لطف‌الله) مطالعات معماری ایران، 9 (0)، صص 141-157.
جمشیدی، محمود و صفورا مختارزاده (1390) کاربرد چیدمان فضا در ساختار فضایی بافت‌های فرسوده،جستارهای شهرسازی، 35 (0)، صص 76-۸۵.
خانلرخان، اعتصام‌الملک (1351) سفرنامه، به کوشش منوچهر محمودی، تهران، منوچهر محمودی.
ذکاوت، کامران (1390) جایگاه سازمان فضایی در طراحی شهری، صفّه، 21 (54)، صص 105- 118.
رشیدزاده، الهام، و فواد حبیبی (1399) تحلیل روابط فرهنگی در پیکره‌بندی فضایی مسکن سنتی کردها (مطالعه موردی، خانه‌های سنتی شهری منطقه موکریان شهر سردشت) مطالعات شهرایرانی اسلامی، 4 (10)، صص 15-32.
ریاضی، غلام‌رضا (1316) جغرافیای تاریخی بشرویه، سالنامة شرق، 1 (1)، صص 116-118.
رمضانی، حمید و مسعود دادگر (1396) سطح‌بندی معابر بر اساس حجم جریان حرکت پیاده با استفاده از تحلیل‌های ساختار فضایی در مقیاس شهری،مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 9 (0)، صص 64-۷۵.
ریسمان‌چیان، امید، و سایمون بل (1389) شناخت کاربردی چیدمان فضا در درک پیکره‌بندی فضای شهرها،هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، 2(43)، صص 49-56.
سلطانی‌فر، هادی و زهرا صابری‌کاریزی (1397) بررسی اثرات پیکره‌بندی بر کیفیت فضایی پارک‌های شهری (مطالعه موردی، پارک‌های شهر مشهد) مطالعات شهری، 27 (0)، صص 27-۴۰.
سهیلی، جمال‌الدین و انسیه عارفیان (1393) تحلیل روابط اجتماعی- انسانی در فضاهای مسجد- مدرسه‌های دورة قاجار قزوین، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 3 (0)، صص 475–491.
شیرازی، محمد معصوم (معصوم شاه) 1345، طرایق الحقایق، به تصحیح محمدجعفر محجوب، تهران، باران.
صادقی، سارا، قلعه‌نویی، محمود و صفورا مختارزاده (1391) بررسی تأثیر طرح‌های توسعه شهری معاصر بر ساختار فضایی هسته تاریخی شمال شهر اصفهان، مطالعات شهری، 5 (0)، صص 3-12.
عباس‌زادگان، مصطفی، مختارزاده، صفورا و رسول بیدرام (1391) تحلیل ارتباط میان ساختار فضایی و توسعه‌یافتگی محلات شهری به روش چیدمان فضا (مطالعه مؤدی، شهر مشهد) مطالعات و پژوهش‌های شهری منطقه‌ای، 14 (0)، صص 43-۶2.
عباس‌زادگان، مصطفی (1381) روش چیدمان فضا در فرآیند طراحی شهری با نگاهی به شهر یزد، مدیریت شهری، 9 (0)، صص 64-۷۵.
قاضی‌زاده، محیا (1398) طراحی مجتمع مسکونی در مشهد با رویکرد نحو فضای معماری، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه شهید باهنر کرمان، چاپ نشده.
قبادیانی مروزی، ناصرخسرو (1341) سفرنامه ناصرخسرو علوی قبادیانی، تهران، کتاب‌فروشی محمودی.
کاویان، مجتبی، و غلام‌حسین غلامی (1394) کارخانه یا کار وخانه، بررسی مفهوم کار و تولید در شکل‌گیری خانه‌های تاریخی ایرانی در بشرویه، معماری اقلیم گرم و خشک، 5 (5)، صص 101- 118.
گابریل، آلفنوس (1348) تحقیقات جغرافیایی راجع به ایران، ترجمه فتحعلی خواجه نوری و تصحیح هومان خواجه نوری ، تهران، ابن‌سینا.
لطیفی، محمد، مهدوی‌نژاد، محمد‌جواد و داراب دیبا (1399) منطق اجتماعی فضا در مسکن بومی قاجار اصفهان، مطالعات جامعه‌شناختی شهری، 37 (0)، صص 161-186.
مقدسی، ابو عبدالله محمد بن احمد (1389) احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم (جلد دوم) ترجمه علی‌نقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و ترجمان.
مک‌گرگور، کلنل سی. ام (1366) شرح سفری به ایالت خراسان (جلد اول) ترجمه مجید مهدی‌زاده، مشهد، آستان قدس.
نیدمایر، اسکارفن (1363) زیر آفتاب سوزان، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران، تاریخ ایران.
هروی، مایل (1349) جغرافیای حافظ ابرو قسمت ربع خراسان هرات، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
یونسی، گلزا، ارمغان، مریم و محمد جواد ثقفی،(1399) تحلیل ساختار کالبدی- فضایی خانه‌های طبقات اجتماعی شرکت شهر نفتی آبادان در دوران رونق صنعت نفت، با روش نحوفضا، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 39 (10)، صص 64-۷۵.
هروی، مایل (1349) جغرافیای حافظ ابرو قسمت ربع خراسان هرات، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
Bafna, S, (2003) Space Syntax A Brief Introdution to Its Logic & Analytical Techniques, Environment &Behaviour, 17- 29. Bacon, E, (1974) Design of Cities, London, Tghams&. Hudson.
Brown, F.E, (1986) Continuity and Change in Urban House, Developments in the Domestic Space Organization in Seventeenth- Century London, Comparative Studies in Society and History, 28 (0)، 558- 590.
Banrown, F. E, (1996) Comment on Chapman، Some Notes on the Application of Spatial Measures to Prehistoric settlements in the Social Archaeology of Houses, Edited by R. Samson, Edinburgh. Edinburgh University press.
Hillier, B. &. Hanson, J, (1984) The Social logice of space. Cambridge UniverstityParess.
Hillier, B. &.Stonor, T, (2010) Space Syntax strategic Urban design, City planning. City Planning Institute of Japan.
Hillier, B.& Vaughan, L, (2007) the City as One Thing, the Spatial Syntax of Urban Segregation. Progress in Planning, 67 (3)، 205–294.
Jiang, B. &Claramunt, C, (2002) Integration of space syntax into GIS، New Perspective for Urban Morphology. Transaction in GIS, 6(3)، 295-309.
Narvaez, L. & Griffiths, S, (2012) Configurational Economies، the Value of Accessibility in Urban Development, International Transaction Journal of Engineering, Management, & Applied Sciences & Technologies, 3 (3)، 293–309.
Turner, A,(2007) From Axial to Road-Centre Lines، A New Representation for Space Syntax & a New Model of Route Choice for Transport Network Analysis, Article Information Environment & Planning B، Planning & Design. 34(3)، 539-555.
Vaughan, l, (2007) The Spatial SyntaxOf Urban Segregation, Progress in Planning, 67 (0)، 205–294.
Kwon, S.&Sailer, K, (2015) Seeing & being seen inside a museum & a department store, A Comparison study in Visibility & Copresence Patterns. In Proceedings of the 10th International Space Syntax Symposium, London.
