نقش گرایشهای اعتقادی خواجه نصیرالدین طوسی در اقبال و ادبار وی نسبت به اسماعیلیان
الموضوعات :
سیدمحسن حسینی
1
,
عین‌الله خادمی
2
,
حوریه شجاعی باغینی
3
,
محمد وحید صمیمی
4
1 - دانشجوی دکتری فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجائی، تهران، ايران
2 - استاد فلسفه دانشگاه تربیت دبیر شهید رجائی، تهران، ايران
3 - استادیار پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، تهران، ايران
4 - دانشجوی دکتری فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجائی، تهران، ايران
الکلمات المفتاحية: خواجه نصیرالدین طوسی, کلام امامیه, اسماعیلیان, روضة‌التسليم, تولا و تبرا, مطلوب‌المؤمنين, آغاز و انجام,
ملخص المقالة :
در اقبال و ادبار خواجه نصیر نسبت به فرقة اسماعیلیه، مجموعهيی از عوامل دخیل بوده است. این مقاله به آشکارسازی نقش گرایشهای اعتقادی وی در تعامل با این فرقة مذهبی پرداخته است. دانش‌اندوزي خواجه نصیرالدین طوسی در فضای انديشة شیعه دوازده امامی بوده اما در جوانی از باورهای تقلیدی موجود و جمود بر ظواهر شریعت رویگردان بود. همین موضوع سبب شد به بعضی آموزههای اسماعیلیان همانند توجه به باطن متون مذهبی، گرایش پیدا کند و در پي دعوتی که از وی بعمل آمد، به این فرقه بپیوندد. البته اوضاع نابسامان موجود در جغرافیای سیاسی‌ـ‌مذهبی شرق جهان اسلام نیز انتخابهای خواجه را محدود کرده بود. اما بر اساس بعضی گزارشهای تاریخی از زمان اقامت او در میان اسماعیلیان، و نيز بعضی آثار مکتوب وی که بر وفق عقاید اسماعیلیان نگاشته شده، میتوان گفت خواجه پس از پیوستن به این فرقه، با آنها دچار اختلاف عقیدتی شده است. عکسالعمل او پس از جداییش از اسماعیلیان، که آنها را در کتب کلامیش ملحد و خارج از اسلام معرفی کرد، اين اختلاف را تأیید ميكند. در واقع، خواجه نصیر بر اساس گرایش اعتقادیش در جوانی به این فرقه پیوست و پس از آن، بدليل اختلاف اعتقادی از آنها جدا شد و با نگارش آثار کلامی، تضاد عقیدتیش با این گروه را آشکار نمود.
آقایی، اصغر؛ اترک، حسین (1396) «بررسی تأویلات خواجه نصیرطوسی از آیات معاد در رساله آغاز و انجام»، اندیشه نوین دینی، شمارة 49، ص134ـ115.
آق‌سرایی، محمودبن محمد (1943م) مسامرة الأخبار و مسائر الاخبار، بكوشش عثمان توران، آنقره: چاپخانه انجمن ترک.
ابنساعی، علیبن اغلب (1353ق) الجامع المختصر، ج9، تصحیح مصطفی جواد، بغداد: مطبعة سریانیة الکاتولیکیة.
ابنکثیر (1407ق) البدایة و النهایة، ج13، بیروت: دارالفکر.
امورتی، بیانکاماریا اسکارچا (1397) مطالعات شیعه‌شناسی در ایتالیا (مجموعه مقالات)، ترجمة لیلا کرمی، اصفهان: آرما.
اکبری، محمد؛ اسماعیلی، محمدعلی (1400) «الهیات سلبی در حوزه هستی‌شناسی صفات الهی در اندیشه شیخ صدوق و سعدیا گائون یهودی»، پژوهشهای هستی‌شناختی، شمارة 19، ص298ـ271.
امین، حسن (1425ق) اسماعیلیون و مغول و خواجه نصیرالدین طوسی، ترجمه مهدی زندیه، قم: مؤسسة دایرةالمعارف فقه اسلامی.
ایزدی، حسین؛ احمدپناه، مطهره‌سادات (1389) «مذهب خواجه نصیر و تأثیر آن بر تعامل وی با اسماعیلیان نزاری»، فصلنامه تاریخ اسلام، سال یازدهم، شمارة اول و دوم، ص47ـ27.
بهروزی، مهرناز (1381) «اوضاع سیاسی و اجتماعی شرق اسلام مقارن حمله مغول»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شمارة 164، ص402ـ387.
براون، ادوارد (1366) تاریخ ادبیات ایران، ج3، ترجمه علی‌اصغر حکمت، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
حلبی، ابنزهره (1417ق) غنیه النزوع الی علمیالاصول و الفروع، قم: نشر امام صادق(ع).
حسینی، سیدمحسن؛ خادمی، عیناله؛ منصوری، امیرحسین؛ شمس، محسن (1400) «نقش فرهنگی خواجه نصیرالدین طوسی در تعامل با هلاکوخان مغول»، تاریخ فلسفه، شمارة 47، ص104ـ 91.
خاتون‌آبادی، عبدالحسین (1352) وقایع السنین و العوام، تهران: اسلامیه.
خواندمیر، غياث‌الدين (1380) تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، تحقيق محمد دبیر سیاقی، مقدمه جلال‌الدین همایی، تهران: خیام.
دفتري، فرهاد (1375) تاريخ و عقايد اسماعيليان، ترجمه فريدون بدره‌اي، تهران: فرزان
دفتري، فرهاد (1391) تاریخ و سنتهای اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدرهای، تهران: فروزان.
شوشتری، قاضی نورالله (1375ق) مجالس المؤمنین، تهران: اسلامیه.
شيرازي، فضل‌الله بن عبدلله (1388) وصاف الخضرة، تهران: كتابخانه ابن‌سينا.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1325) شرح اشارات ابنسینا، ج2، مصر: مطبعه خیریه؛ نسخة خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، 23 م.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1337) اخلاق محتشمی، بکوشش محمدتقي دانش‌پژوه، تهران: دانشگاه تهران.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1356) اخلاق ناصری، تصحیح و توضیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران: خوارزمی.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1396) رسالة سیر و سلوک، تصحیح و ترجمه به انگلیسی سید جلال‌الدین بدخشانی، تهران: میراث مکتوب.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1397) سه رساله از تصنیفات خواجه نصیرالدین طوسی (تولا و تبرا، مطلوب المؤمنین، آغاز و انجام)، تصحیح و ترجمه به انگلیسی سیدجلال‌الدین حسینی بدخشانی، تهران: میراث مکتوب.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1405 ق/ الف) تلخیص المحصل المعروف به نقد المحصل، لبنان: دارالأضواء.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1405 ق/ ب) مصارع المصارع، تحقيق حسن معزی، به‌اهتمام محمود مرعشی، قم: کتابخانه آيت‌الله مرعشی نجفی.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1407ق) تجرید الاعتقاد، تهران، مکتب الإعلام الاسلامی.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1413 ق/ الف) اخلاق ناصری، تهران: اسلامیه.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1413 ق/ ب) قواعد العقائد، بکوشش علی حسن خازم، بیروت: دار الغربه.
عودی، ستار؛ بقایی، مرتضی (1391) «نگاهی به سرگذشت ابنعلقمی، واپسین وزیر شیعی عباسیان»، تاریخ و فرهنگ و تمدن اسلامی، شمارة 6، ص120ـ 101.
قزوینی، یحییبن عبدالله (1386) لب التواریخ، تصحيح هاشم محدث، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
فرحات، هانی (1389) اندیشههای فلسفی و کلامی خواجه نصیرالدین طوسی، ترجمه غلامرضا جمشید، تهران: میراث مکتوب.
کربن، هانری (1396) تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه جواد طباطبايی، تهران: مینوي خرد.
معصومی همدانی، حسین (1391) استاد بشر؛ پژوهشی در زندگی، روزگار، فلسفه و علم خواجه نصیرالدین طوسی، تهران: میراث مکتوب.
مادلونگ، ویلفرد (1378) «جایگاه آثار اخلاقی طوسی در فلسفه، تشیع و تصوف»، ترجمة پروانه عروج‌نیا، نشریه معارف، دوره 16، شمارة 3، ص102ـ 85.
معزی، مریم (1393) «بازنگری در انتساب کتاب روضة التسلیم به خواجه نصیرالدین طوسی»، مطالعات تاریخ اسلام، شمارة 21، ص186ـ 168.
مدرس رضوی، محمدتقي (1354) احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ملکم، جان (1380) تاریخ کامل ایران، تصحيح مهدی قمی‌نژاد، ترجمه اسماعیل بن محمدعلی، گردآوری علی‌اصغر عبدالهی، تهران: افسون.
نصر، سیدحسین؛ لیمن، اولیور (1386) تاریخ فلسفه اسلامی، ج3، تهران: حکمت.
هاجسن، مارال. گ. س (1343) فرقه اسماعیلیه، ترجمه، مقدمه و حواشی فریدون بدرهای، تبريز: کتابفروشی تهران.
همدانی، فضل‌الله (1373) جامع التواریخ، تصحیح و تحشیه محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران: البرز.
همدانی، فضل‌الله (1338) جامع‌التواريخ، بکوشش بهمن کریمی، تهران: اقبال.
