خوانش معنایی انگاره‌های ماندالا در الگوی خانه‌های قاجاری بهنام و قدکی تبریز
الموضوعات :سارا پورمختار 1 , محمدرضا پاکدل فرد 2 , حسن ستاری ساربانقلی 3
1 - دانشجو دکتری
2 - استادیار گروه معماری و شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.
3 - دانشیار گروه معماری و شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.
الکلمات المفتاحية: انگاره, ماندالا, الگو, نشانه‌شناسی, خانه قدکی و خانه بهنام,
ملخص المقالة :
از دوره قاجار تبریز خانه¬های بسیار ارزشمندی بجای مانده است که یکی از آنها بهنام و دیگری قدکی است که دارای سردر و هشتی مشترکی می¬باشند و به نظر می¬رسد مفاهیم پنهانی ورای پلان معماری آنها وجود دارد. پرداختن به مسئله معنا و یافتن لایه¬های عمیق در حوزه¬ معماری امری اجتناب¬ناپذیر است؛ از این¬رو در این مقاله در جهت یافتن این مفاهیم و ارتباط بین این دو بنا از لحاظ استفاده از مفاهیم کهن¬الگویی پرداخته شده است. سؤالات اصلی تحقیق بدین شکل مطرح می¬شود: 1. کهن الگوی ماندالا چگونه در کالبد معماری خانه‌های قدکی و بهنام تبریز نمود پیدا کرده است؟ 2. تجلی معنایی بر اساس مفاهیم کهن‌الگویی ماندالا در خانه‌های بهنام و قدکی چگونه است؟ هدف این پژوهش یافتن الگوهای بنیادین به عنوان زبان مشترک برای تداوم معماری این خانه‌هاست. در این پژوهش کهن¬الگوی ماندالا با خوانش نشانه‌شناختی از طریق صورت¬های بنیادین، انگاره¬ها و بازنمایی مفاهیم‌اش قابل بازیابی است. با توجه به تاریخی- تحلیلی بودن پژوهش و مقایسه¬ی تطبیقی خانه¬های مورد مطالعه، به شکل کیفی و توصیفی به جمع¬بندی پرداخته شده است، در عین حال با توجه به رویکرد نظری آن، از رویکرد نشانه-شناختی برای استخراج رمزگان و معنا استفاده شده است. با استناد به روش نشانه‌شناسی لایه‌ای، از تبدیل داده¬ها به الگوهای پارادایمی که نشان‌دهنده حضور ماندالا در شکل¬گیری ساختار خانه¬های مورد مطالعه هستند، استفاده شده است. در ادامه تحلیل معنایی هریک از انگاره¬های ماندالایی در نمونه¬های مورد مطالعه صورت گرفته است. نتیجه پژوهش نشان از ردپای نمود انگاره¬های ماندالایی چون اعداد و الگوهای هندسی مشخص است. پایه¬های نخستین معماری خانه¬های بهنام و قدکی در قالب شکل¬های هندسی ساده، منظم و قائم به مرکز شامل دایره، چندضلعی¬های منتظم و مربع است که در ترکیبی ماندالاوار توسعه یافته¬اند و دارای ماهیت کهن‌الگویی¬اند.
اردلان، نادر و لاله بختیار (1396) حس وحدت، مترجم ونداد جلیلی، چاپ ششم، تهران، علم معمار.
اسمعیلی¬سنگری، حسین و بهروز عمرانی (1393) تاریخ و معماری تبریز قدیم، تبریز، فروزش.
اشرف گنجوئی، محمد.
علی.
، و سلطان زاده زرندی، محمد.
(1401) «بررسی دگرگونی‌های فضایی خانه‌های تاریخی شهر کرمان دو گونۀ قاجار و پهلوی اول»، باغ نظر، ۱۹(۱۱)، صص 59-۷۴.
اوجاق علیزاده، شهین و لیلا غلام¬پور آهنگرکلایی (1399) «تحلیل نماد ماندالا در منطق¬الطیر عطار»، پژوهشنامه عرفان، سال 12، شماره 23، صص 71-90.
براتی، ناصر (1394) «تعریفی معناشناسانه- فرهنگی از مکان (مطالعه موردی: زبان فارسی)»، فصلنامه هنر و تمدن شرق، شماره 7، صص 3-10.
براتی، ناصر و الهام کاکاوند (1395) « کندوکاوی پدیدارشناسانه در راستای شناخت یک انگاره کهن در معماری ایرانی-اسلامی»، باغ نظر، سال 13، شماره 42، صص 5-18.
بهرامی سامانی، نازنین، اسلامی، سید یحیی، و اسلامی، سید غلام‌رضا (1401) «نشانه‌شناسی کهن‌الگوها در مناره‌ها و میل‌های راهنما»، هویت شهر، ۱۶(۱)، صص 59-۷۰.
بهنود، الناز و لیدا بلیلان و داریوش ستارزاده (1399) «تجلی کهن¬الگوهای یونگ در ساختار معماری مجموعه آرامگاهی عارف چلبی¬اوغلو»، فصلنامه پژوهش¬های معماری اسلامی، شماره 29، سال 8، صص 118-145.
بیلکسر، ریچارد (1400) اندیشه یونگ، ترجمه حسین پاینده، چاپ سوم، تهران، مروارید.
پورمند، حسن علی، و ریخته‌گران، محمدرضا (1385) «حقیقت مکان و فضای معماری»، دوفصلنامه مطالعات هنر اسلامی، 2(4)، صص 43-60.
حمه¬جانی، یوسف و قادر بایزیدی و جلیل سحابی (1396) «مطالعه کیفی دلالت¬های معنایی معماری هورامان تخت از منظر نشانه¬شناسی»، باغ نظر، سال 14، شماره 57، صص 45-62.
دینه سن، آنه¬ماری (1390) درآمدی بر نشانه¬شناسی، مترجم مظفر قهرمان، آبادان، پرستش.
رضوی¬زاده، اعظم¬السادات (1399) «بررسی ابعاد پایداری کهن¬الگوهای معماری گذشته به منظور تداوم در طراحی خانه امروز (استخراج احکام طراحی مبتنی بر کهن¬الگوهای اقلیم گرم و خشک)»، پژوهش¬های معماری اسلامی، شماره 27، سال 8، صص 80- 98.
رمضانپور، مهرناز و علی شرقی و جمال الدین مهدی نژاد (۱۳۹۸)،ارزیابی مسکن معاصر در ایران با معیارهای اسلامی ایرانی، فصلنامه شهر ایرانی اسلامی، شماره ۳۵، صص ۱۸-۵.
زندی محب، آرزو (۱۴۰۰) «تحلیلی بر نماد کهن‌الگوها و نیروی آفرینش ناخودآگاه جمعی در گذرگاه‌ها»، اثر، ۴۲(۳)، صص 282- ۳۰۷.
سلمانی نژاد مهرآبادی، صغری (1393) واکاوی برخی اشکال کهن¬الگوی ماندالا در ناخودآگاه قومی طاهر صفارزاده، پژوهش¬های ادبی بلاغی، 2(7) صص 35-57.
شایگان، داریوش (1393) بت¬های ذهنی و خاطره ازلی، چاپ نهم، تهران، امیرکبیر.
شعیری، حمیدرضا (1391) نشانه‌معناشناسی دیداری، تهران، سخن.
شولتز، کریستیان نوربری (1400) مفهوم سکونت به سوی معماری تمثیلی، ترجمه محمود امیریاراحمدی، چاپ یازدهم، تهران، آگه.
غلام¬پورآهنگر، لیلا و محمود طاووسی و شهین اوجاق علیزاده (1395) «تحلیل کهن¬الگوی خویشتن در منطق¬الطیر عطار»، جستارهای ادبی، شماره 194، صص 45-71.
فدایی، فربد (1399) یونگ و روانشاسی تحلیلی او، چاپ پنجم، تهران، دانژه.
فیروزی مقدم، محمود و طاهره حمیدی و عباس خیرآبادی (1399) «بازتاب نمادها و نشانه¬های ماندالا در داستان مصور کودک و نوجوان»، نشریه مطالعات هنر اسلامی، شماره 38، صص 328-343.
قره¬بیگلو، مینو و لاله رشاد (۱۴۰۰) «عوامل تصویرپذیر در خانه¬های دوره قاجار در شهر تبریز»، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، دوره 36، شماره 3، صص 233-241.
کاظمی، سید محمد و حسین مهدوی پور و سید علی اکبر کوشش گران (۱۴۰۰) «بازخوانی حضور مراتب حیات در ساخته¬ها با رجوع به خانه¬های تاریخی شهر یزد»، فصلنامه شهر ایرانی اسلامی، شماره ۴۳، صص 57-70.
کاظمی، لیلا، شبنم اکبری¬نامدار و میرسعید موسوی و حسن ستاری¬ساربانقلی (1397) «مقایسه تطبیقی هندسه¬ی مسجد امام اصفهان و مسجد سلیمانیه بر اساس مفاهیم کهن¬الگویی»، اقلیم گرم و خشک، شماره 8، صص 138- 119.
---------------------------------------------------------------- (1399) «بازشناسی مفهوم کهن¬الگوی خویشتن در عناصر شاخص اسلامی دوره صفوی- عثمانی (مساجد حکیم اصفهان و سلطان احمد استانبول)»، مطالعات تاریخی جهان‌اسلام، شماره ۱۶، صص 7-38.
کی¬نژاد، محمدعلی و محمدرضا شیرازی (1399) خانه¬های قدیمی تبریز، چاپ دوم، تهران، متن.
گلابچی، محمود و ¬فرید زینالی (1393) معماری آرکی¬تایپی (کهن¬الگویی)، چاپ دوم، دانشگاه تهران.
مک¬گوایر، ویلیام و ریچارد فرانسیس کرینگتون¬هال (1398) یونگ می¬گوید: مصاحبه¬ها و دیدارها، ترجمه دکتر سیروس شمیسا، چاپ ششم، تهران، قطره.
مورنو، آنتونیو (1400) یونگ: خدایان و انسان مدرن، ترجمه داریوش مهرجویی، چاپ دوازدهم، تهران، مرکز.
نقره¬کار، عبدالحمید (۱۳۹۸) برداشتی از حکت اسلامی در هنر و معماری، چاپ سوم، تهران، فکرنو.
هالینگ¬دیل، جینالد (1398) تاریخ فلسفه غرب، ترجمه عبدالحسین آذرنگ، چاپ دوازدهم، تهران، ققنوس.
هروی، حسنیه و محمدمنصور فلامکی و سیدعطا¬الله طاهایی (1398الف) «بازتاب کهن¬الگوی مادر در معماری تاریخی ایران بر اساس آراء یونگ»، باغ نظر، 16(75) الف، صص 5-14.
------------------------------------------------- (1398ب) «بازتاب آرکی¬تایپ¬های مادینه در معماری تاریخی ایران بر اساس آراء یونگ رمز مادینگی در طرح¬واره¬های ماندالاوار معماری تاریخی ایران»، باغ نظر، 16(80)، ب، صص 51- 62.
ولیان، شمیم (1391) ماندالا در معماری اسلامی ایران، نشریه بیناب (سوره مهر) شماره 22، صص 53-92.
یاوری، فاطمه و عباسعلی وفایی (1396) «واکاوی و تحلیل کهن¬الگو و نمادهای فرارونده عرفانی در گلشن راز با رویکرد به نظریه روانشناختی یونگ»، فصلنامه عرفانیت در ادب فارسی، شماره 31، صص 159- 174.
یونگ، کارل گوستاو (1395) انسان و سمبل¬هایش، ترجمه محمود سلطانیه، چاپ دهم، تهران، جامی.
---------------- (1399) روانشناسی و کیمیاگری (انسان و اسطوره‌هایش) ترجمه محمود بهفروزی، چاپ چهارم، تهران، جامی.
---------------- (1400) ناخودآگاه جمعی و کهن¬الگو، مترجمان: فرناز گنجی، دکتر محمدباقر اسمعیل¬پور، چاپ چهارم، تهران، دیبا.
Ayyıldız, Sonay. Ertürk, Filiz. Durak, Şahin. & Dülger, Alper (2017) Importance of Typological Analysis in Architecture for Cultural Continuity: An Example from Kocaeli (Turkey), Conf. Series: Materials Science and Engineering 245.
Barrie, The (2016) The Sacred In-between: The Mediating Roles of Architecture. London: Routledge.
Hasegawa, Masami (2017) Phylogeny mandalas for illustrating the Tree of Life, Molecular Phylogenetics and Evolution, (117), 168 - 178 .
Lee, Jonathan H.X. & Nadean, Kathleen M. (2011) Encyclopedia of Asian American Folklore and Folklife, U.S.A: ABC-CLIO, (1)11-53.
