شایست¬ها و ناشایست¬های پادشاهان و حاکمان در شعر حافظ شیرازی
الموضوعات :
1 - دانشگاه تبریز
الکلمات المفتاحية: شایست¬ها و ناشایست¬ها, پادشاهان و حاکمان, دیوان حافظ شیرازی, عدالت.,
ملخص المقالة :
دیوان حافظ شیرازی، علی رغم خمیرمایه ای غالباً عارفانه، واجد وجوه دیگری از مضامین، از جمله سیاسی و حکومتی است. ارتباط و تعامل حافظ با دربار شاهان و حاکمان زمانه و دغدغۀ ایجاد حکومتی مطلوب، موجب شده تا وی با شیوه ای خاص در برخی از مدایح، نیز نقش پردازی های برخی از اشعارش به هنجارها و آداب اخلاقی و سیاسی آنان توجه نشان دهد. چگونگی منظر حافظ به ارزش ها و ضدارزش های پادشاهان و فرمانروایان، نیز مصادیق، نحوۀ استعمال و هدف از به کارگیری این دسته از مفاهیم در اشعارش موضوع شایستۀ درنگی است که چندان به آن توجهی نشده است. از این رو این جستار با روشی توصیفی - تحلیلی، در پی پاسخ گویی به این سوالات است که شایست ها و ناشایست های فرمانروایان در شعر حافظ چه بوده اند و به چه منظوری در شعر وی انعکاس یافته اند؟ یافته-ها نشان می دهند که حافظ متأثر از الگوهای کلی«سیاست نامه نویسی» ایرانی، پاره ای از شایست های اخلاقی و سیاسی پادشاهان، از قبیل: عدالت، فره مندی، تدبیر امور ملک، سخاوت، برپایی امنیّت، و برخی از ناشایست های آنان، نظیر: ظلم، خونریزی، تعصب و غرور را به طرزی زیرکانه و هنرمندانه، در اشعارش به منظور پندآموزی و عبرت انگیزی، همچنین تلطیف روحیۀ حاکمان زمانه و کاستن از استبداد و خشونت آنان، وارد نموده است.
- آدامووا، ا. ت و ل. ت گیوزالیان. (1386). نگاره¬های شاهنامه. ترجمه¬ی زهره فیضی. تهران: فرهنگستان هنر
- ابن بطوطه. (1376). سفرنامۀ ابن بطوطه (رحله‌بن‌بطوطه). جلد1. مترجم: محمدعلی موحد. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- افضل¬¬الدین کرمانی، احمد بن حامد (1339)، عقد العلی للموقف ¬الاعلی، تهران: چاپخانۀ خاور.
- المسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین بن علی (بی¬تا)، التنبیه و الاشراف، تصحیح عبدالله اسماعیل الصاوی، قاهره: دارالصاوی. (افست قم، مؤسسه¬ی نشر المنابع الثقافه الاسلامیه)
- بحرانی¬پور، علی؛ زارعی، سیده زهرا. (1389). «خاستگاه¬های اقتدار و مقبولیت اجتماعی سلسله¬ی آل اینجو،754- 725ه.ق». فصلنامه علمی¬ـ پژوهشی تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا (س). سال بیستم. دوره¬ی جدید. شماره¬ی 8. پیاپی. زمستان 1389. صص 53- 29.
- بولت، باربارا، (1395)، هایدگر در چارچوبی جدید، ترجمۀ مهتاب کلانتری، تهران: ناهید.
- پارسا، شمسی، (1397)، «آشفتگی پارادیمی حافظ در برخورد با امر سیاسی»، مجلۀ جستارهای نوین ادبی، شمارۀ 201، تابستان 1397: ص 49- 27.
- ترکمنی آذر، پروین (1396)، «عدالت و بازتاب آن در تاریخ¬نوشته¬های مورخان ایرانی؛ قرن سوم تا ششم هجری»، مجله جستارهای تاریخی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، بهار و تابستان 1396: ص 133- 119.
- حافظ¬ ابرو، عبدالله¬بن لطف¬الله، (1380)، زبده¬التواریخ، چهار مجلد، مصحّح: سیدکمال-جوادی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- حافظ، شمس¬الدین محمّد (1394). دیوان حافظ، بر اساس نسخۀ تصحیح شدة غنی- قزوینی، به کوشش رضا کاکائی دهکردی. چ ششم، تهران: ققنوس.
_______________ .(1384). حافظ؛ دیوان غزلیات. به کوشش: دکتر خلیل خطیب‌‌رهبر. چاپ 38. تهران: صفی‌‌علیشاه.
- حسینی¬فسایی، میرزا حسن. (1382). فارسنامه¬ی ناصری. دو مجلد، مصحّح: منصور رستگار فسایی. تهران: امیرکبیر.
- زرین¬کوب، عبدالحسین، (1383)، از کوچۀ رندان، تهران: سخن.
- زرکوب شیرازی، ابوالعباس معین¬الدین احمد شهاب¬الدین ابی¬الخیر، (1351)، شیرازنامه، به کوشش اسماعیل واعظ جوادی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
- سجادی، سید صادق، (1391)، «زندگی و روزگار حافظ»، در: حافظ زندگی و اندیشه، تهران: مرکز دایره¬المعارف بزرگ اسلامی.
-سمرقندی، کمال الدّین عبدالرزاق. (1372). مطلع سعدین و مجمع بحرین. به اهتمام عبدالحسین نوایی. جلد اول. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- شبانکاره¬ای، محمّد بن علی بن محمّد، (1381)، مجمع¬الانساب، دو مجلد، مصحّح: میرهاشم محدث، تهران: امیرکبیر.
- شجاع (1356)، انیس الناس، به کوشش ایرج افشار،چ اول، تهران: بنگاه ترجمه و کتاب.
- شه¬بخش، عظیم؛ غیاثی، امید (1397)، «شیراز عصر حافظ و چگونگی بازتولید اندیشۀ ایرانشهری»، پژوهشنامۀ تاریخ محلی ایران، سال هفتم، شمارۀ دوم، پیاپی 14، بهار و تابستان 1398: ص 190- 177.
- صفا، ذبیح¬الله، (1378)، تاریخ ادبیات در ایران، ج 3، تهران: فردوسی.
- طباطبایی بروجردی، سیدآقاحسین (1429ه.ق)، جامع أحادیث الشیعه، ج 30، تهران: فرهنگ سبز.
- عنصرالمعالی، کیکاووس بن اسکندر بن قابوس بن وشمگیر (1374)، قابوسنامه، مصحح غلامحسین یوسفی، تهران: سخن.
- غزالی طوسی، محمد بن محمد (1351)، نصیحه¬الملوک، با تصحیح و حواشی و تعلیقات و مقدمه جلال¬الدین همایی، تهران: انجمن آثار ملی.
- غنی، قاسم، (1366)، یادداشت¬ها در حواشی دیوان حافظ، به کوشش اسماعیل صارمی، تهران. انتشارات علمی.
- غنی، قاسم .(1383). بحث در آثار و افکار و احوال حافظ؛ تاریخ عصر حافظ یا تاریخ فارس و مضافات و ایالات مجاوره در قرن هشتم. به‌‌علاوۀ مقدّمه به قلم استاد علامه قزوینی. جلد1، چاپ9 تهران: زوار.
- فرخی، یزدان، (1392)، «تأملی درباره¬ی اشتغال حافظ شیرازی در تشکیلات دیوانی»، مطالعات تاریخ فرهنگی، پژوهش¬نامه¬ی انجمن ایرانی تاریخ، سال هفتم، شماره¬ی بیست و هفتم، بهار 95، صص 62- 45.
- قزلسفلی، محمدتقی (1383). «هنر و سیاست»، پژوهشنامه¬ی علوم انسانی و اجتماعی، سال سوم، شماره¬ی نهم و دهم، 234- 213.
- کتبی، محمود، (1364). تاریخ آل¬مظفر، مصحّح و محقّق: عبدالحسین نوایی، تهران: ابن سینا.
- کشاورز بیضایی، محمّد. (1398). در ساحت کشتی¬شکستگان. جستارهایی در گفتمان تاریخی و فرهنگی شعر حافظ شیرازی. تهران: روزگار.
- محمدی، محتشم (1384)، «شایست¬ها و نشایست¬ها در دو حماسه بزرگ جهان»، مجله علوم اجتماعی و انسانی شیراز، دوره¬ی بیست و دوم، شماره¬ی اوّل، بهار 84: ص 227- 216.
ــــــــــــــــ (1392)، «کشورداری از دید سعدی»، مجله¬ی مطالعات ایرانی، سال سیزدهم، شماره¬ی بیست و ششم، پاییز و زمستان 93: ص 163- 143.
معین¬الدین نطنزی، (1383). منتخب¬التواریخ معینی. تصحیح پروین استخری. تهران: اساطیر.
- معین¬الدین یزدی، جلال¬الدین محمّد (1326)، مواهب الهی، جلد 1، با تصحیح و مقدمۀ سعید نفیسی، طهران: اقبال.
- منصورنژاد، محمّد(1392)، «ماهیّت اندیشه¬ی سیاسی رند شیراز، حافظ»، مجله علوم سیاسی، سال شانزدهم، شماره¬ی شصت و یکم، بهار 92: ص 90- 69.
- نامه¬ی تنسر (1354) به تصحیح مجتبی مینوی، چ دوّم، تهران: خوارزمی.
- نظام¬الملک طوسی، حسن بن علی (1373)، سیاست¬نامه یا سیرالملوک، مقدمه و تعلیقات عطار تدین، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- Avery, Peter (2010) “Foreword: Hafiz of Shiraz,” in Hafiz and the Religion of Love in Classical Persian Poetry, edited by Leonard Lewisohn, London: I. B. Tauris, pp. ix-xvi.
