اسم‌های خاص «باد» در مثنوی معنوی
الموضوعات :فرشاد اسکندری شرفی 1 , حسین صحراگرد 2
1 - کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران.
2 - دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه اراک، اراک، ایران.
الکلمات المفتاحية: مثنوی معنوی, مولانا, اسامی خاص باد, نقش‌ها و کارکردهای معنایی,
ملخص المقالة :
مثنوی معنوی به‌عنوان برجسته‌ترین منظومۀ عرفانی ادب پارسی و یکی از آثار شاخص دورۀ سبک عراقی، واژگان عربی فراوان دارد. بسامد بالای لغات تازی در این اثر به‌گونه‌ای است که باید آن را از مختصات سبکی و مؤلفه‌های زبان شعری مولانا در مثنوی دانست. مولانا با شناختی که از ظرفیت‌های معنایی واژگان عربی دارد، از آن‌ها برای خلق و بیان معانی عرفانی و اخلاقی متعدد بهرۀ بسیار جسته و بدین طریق کمبود واژه‌های فارسی در زمینۀ بیان اندیشه‌های گوناگون و والای خود را جبران نموده است. «باد»، یکی از واژه‌های مثنوی است که از رهگذر نگاه خاص مولانا به عناصر طبیعت و استفاده حداکثری از آن‌ها در آفرینش معانی عرفانی و اخلاقی، بسامد بالایی پیدا کرده و اسامی خاص متعددی نیز برای آن به کار رفته است. این پژوهش که شیوه‌ای توصیفی- تحلیلی دارد و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای صورت می‌گیرد، اسم‌های خاص باد در دفترهای شش‌گانۀ مثنوی معنوی را کاویده است. دستاورد پژوهش نشانگر این است که مولانا در مثنوی، برای باد، 7 اسم خاص را استفاده کرده که همگی مأخوذ از زبان عربی است. این اسم‌ها بر حسب فراوانی بیشتر، مشتمل بر صبا (18 بار)، صَرصَر (12 بار)، نسیم (8 بار)، سَموم (7 بار)، ریح (6 بار)، دَبور (5 بار) و شَمال (3 بار) است. هر کدام از این اسامی خاص باد در مثنوی، معانی ثانوی متعدد دارند که از میان آن‌ها صبا با 13 و شمال با 2 معنای ثانوی، دارای بیشترین و کمترین نقش‌ها و کارکردهای معنایی در مثنوی هستند.
استعلامی، محمد. (1387). متن و شرح مثنوی مولانا، ج 1؛ 2؛ 3؛ 4 و 6، چاپ نهم، تهران: سخن.
انوری، حسن. (1390). فرهنگ بزرگ سخن، ج 5، چاپ هفتم، تهران: سخن.
بهار، محمدتقی. (1390). سبک شناسی (تاریخ تطور نثر فارسی)، ج 1، چاپ چهارم، تهران: زوار.
پورنامداریان، تقی. (1388). گمشدۀ لب دریا (تأملی در معنا و صورت شعر حافظ)، تهران: سخن.
حافظ، شمس‌الدین محمد. (1392). دیوان غزلیات، به کوشش خلیل خطیب رهبر، چاپ پنجاه و دوم، تهران: صفی علیشاه.
دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغت‌نامۀ دهخدا، ج 7؛ 8؛ 9؛ 10 و 14، چاپ دوم، تهران: دانشگاه تهران.
زرین‌کوب، عبدالحسین. (1390). سرّ نی، نقد و شرح تحلیلی و تطبیقی مثنوی، ج 1، چاپ سیزدهم، تهران: علمی.
زمانی، کریم. (1391). شرح جامع مثنوی معنوی، ج 4، چاپ بیست و دوم، تهران: اطلاعات.
ـــــــــــ. (1391). شرح جامع مثنوی معنوی، ج 5، چاپ بیستم، تهران: اطلاعات.
ـــــــــــ. (1392). شرح جامع مثنوی معنوی، ج 1، چاپ چهل و دوم، تهران: اطلاعات.
ـــــــــــ. (1392). شرح جامع مثنوی معنوی، ج 2، چاپ سی و دوم، تهران: اطلاعات.
ـــــــــــ. (1392). شرح جامع مثنوی معنوی، ج 3، چاپ بیست و چهارم، تهران: اطلاعات.
ـــــــــــ. (1392). شرح جامع مثنوی معنوی، ج 6، چاپ بیست و یکم، تهران: اطلاعات.
شمیسا، سیروس. (1391). سبک‌شناسی شعر، ویراست 2، چاپ پنجم، تهران: میترا.
شهیدی، سید جعفر. (1386). شرح مثنوی، ج 8، چاپ چهارم، تهران: علمی و فرهنگی.
غلامرضایی، محمد. (1377). سبک‌شناسی شعر فارسی از رودکی تا شاملو، چاپ اول، تهران: جامی.
گوهرین، سید صادق. (1382). شرح اصطلاحات تصوف، جلد 7، تهران: زوار.
معین، محمد. (1388). فرهنگ فارسی، ج 2، چاپ بیست و پنجم، تهران: امیرکبیر.
مولوی، جلال‌الدین محمد بن محمد. (1376). مثنوی معنوی، تصحیح و پیشگفتار عبدالکریم سروش، 2 ج، چاپ دوم، تهران: علمی و فرهنگی.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (1387). غزلیات شمس تبریز، مقدمه، گزینش و تفسیر محمدرضا شفیعی کدکنی، ج 1، چاپ چهارم، تهران: سخن.
نیکلسون، رینولد الین. (1389). شرح مثنوی مولوی، ترجمه و تعلیق: حسن لاهوتی، ج 3، چاپ چهارم، تهران: علمی و فرهنگی.
