واكاوي تبلور نظرية اسفار اربعه در معماري ميدان نقش‌جهان اصفهان
الموضوعات :
احمدعلي نامداريان
1
(دانش آموخته دکتری شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران، ایران)
سمیه خانی
2
(دانشجوی دکتری معماری اسلامی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران )
پریسا هاشم پور
3
(دانشیار دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران )
الکلمات المفتاحية: ميدان نقش جهان, اسفار اربعه, عرفان, ملاصدرا, حكومت صفوي,
ملخص المقالة :
تاكنون تحقيقات زيادي پيرامون ميدان نقش‌جهان انجام شده است اما پرداختن به چرايي و چگونگي شكلگيري آن، جاي كار فراواني دارد؛ اينكه چرا ابعاد ميدان نقش جهان، به اندازه‌هاي كنوني است؟ چرا چيدمان عناصر ميدان به اين صورت است؟ فلسفة استفاده از رنگها و طرحهاي متفاوت در گوشه‌هاي مختلف ميدان چيست؟ و سؤالات بسياري كه نياز به بحث و تحقيق دارد. اين مقاله به روش توصيفي ـ‌‌‌تحليلي و تاريخي‌ـ تفسيري تلاش ميكند به انديشه‌ها و انگيزه‌هاي طراحي معماري و ساخت ميدان نقش‌جهان بپردازد و در اين راه، با مطالعة كتابخانه‌يي و اسنادي، به گردآوري اطلاعات و تحليل آنها پرداخته است. يافته‌ها نشان ميدهد، ميدان نقش‌جهان، علاوه بر دولتخانة صفوي، در قالب يك بيانية اعتقادي ـ سياسي است كه انديشه‌هاي عرفاني‌‌ـ شيعي را كه قرنها در ضمير ناخودآگاه ايرانيان نهفته بوده، نشان ميدهد. اين ميدان، تمثيلي است از شب معراج پيامبراكرم(ص) و با تداعي منزلگاههاي مختلفِ اسفار اربعه، سير و سلوك عرفاني را براي سالكان متجسم ميكند. از زمان ابن‌عربي به بعد و بالاخص در انديشه‌هاي ملاصدرا، چهار منزلگاه براي اين سفر عرفاني بيان شده كه «اسفار اربعه» ناميده ميشود. يافته‌هاي تحقيق نشان از تناظر اين چهار سفر با چهار عنصر اصلي ميدان دارد. اين سير و سلوك، تمثيل و تجسمي است از سفر پيامبر در شب معراج كه از مكه به بيت‌المقدس مشرف شدند و سپس به آسمانها رفت. محيط 1300 متري ميدان نقش جهان تمثيلي است از مسافت 1300 كيلومتري مكه تا بيت‌المقدس. نقش و نگارهاي بازار قيصريه نماد زندگي روزانه و حيات دنيوي است. مسجد شيخ لطف‌الله حياط و شبستان ندارد و سالك با حضور در زير گنبد، تنها مظاهر حق تعالي را ميبيند. مسجد جامع عباسي نماد منزلگاه «جمع» در سلوك عرفاني است. سفر دوم با سير در مقام خفيّ و اَخفي طي ميشود و سالك از اين مقام فاني ميگردد. مرحلة سوم از سلوك كه نوعي شريعت در بطن خود دارد نيز تأييد انديشة ولايت است. در انتهاي سفر، دوباره به سردر قيصريه باز ميگردد. اما اين يك دور و تسلسل باطل نيست بلكه سالك با تجربة مراحل گذشته، به خويشتن خويش بازگشته است.
قرآن كريم.
آيت‌الله‌زاده شيرازي، باقر (1381) «ايران و جهان از نگاه اصفهان در شهر موزة نقش جهان»، فصلنامۀ اثر، ش 35، ص22ـ3.
ابن عربي، محي الدين (1381) فصوص الحكم، با تعليقات ابوالعلاء عفيفی، تهران: الزهرا.
اردلان، نادر؛ بختيار، لاله (1391) حس وحدت، ترجمه ونداد جليلي، تهران: علم معمار.
پوپ، آرتور(1387) سيری در هنر ايران، ترجمه نجف دريابندري، تهران: علمي و فرهنگي.
توسلي، محمود؛ بنيادي، ناصر (1371) طراحی فضای شهری، تهران: مركز مطالعات و تحقيقات شهرسازي و معماري ايران.
جانسون، پل آلن (1384) «نسبت نظريه» معماري با تاريخ»، ترجمة حميدرضا خوئي، گلستان هنر، ش 1، ص 73ـ69.
جهاني پور، ياسر (1388) «اسفار اربعه از منظر امام خميني»، مجله حضور، تهران: پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، ش 69.
حبيبي، محسن (1385) از شار تا شهر، تهران: دانشگاه تهران.
حبيبي، محسن؛ اهري، زهرا (1380) مكتب اصفهان در شهرسازی، تهران: دانشگاه هنر.
حسن‌زاده كريم‌آباد، داود (1390) «اسفار اربعه در عرفان اسلامي»، حكمت عرفانی، سال اول، ش2.
حسيني ابري، سيد حسن (1379) زاينده‌رود از سرچشمه تا مرداب، اصفهان: گلها.
خاكي قصر، آزاده (1397) «مدخلي بر راهبرد فهم دروني در تحقيق وجوه معنايي معماري»، مجله صفه، ش81، ص 18ـ5.
زرين‌كوب، عبدالحسين (1375) روزگاران ايران، ج3، تهران: دنياي سخن.
شانظري، جعفر (1382) «اسفار اربعه از منظر امام عارف خميني رحمه‌الله»، مجموعه آثار كنگره انديشه‌های اخلاقی ـ عرفانی امام خمينی (ره)، ج7، قم: موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني(ره).
شجاري، مرتضي (1388) انسان‌شناسی در عرفان و حكمت متعاليه، تبريز: دانشگاه تبريز.
شفقي، سيروس (1381) جغرافيای اصفهان، اصفهان: دانشگاه اصفهان.
شفيعي مازندراني، سيدمحمد (1382) «عشق و عرفان از منظر امام خميني رحمه الله»، مجموعه آثار كنگره انديشه‌هاي اخلاقي ـ عرفاني امام خميني (ره)، ج 7، قم: موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني(ره).
طباطبايي، فاطمه (1382) «سلوك عرفاني امام خميني رحمه‌الله»، مجموعه آثار كنگره انديشه‌های اخلاقی ـ عرفانی امام خمينی(ره)، ج7، قم: موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني(ره).
عالمي، مهوش (1376) «نقشه بازسازي‌شده شهر صفوي»، مجله معماری و شهرسازی، ش 42 و 43.
عالمي، مهوش (1387) «باغ‌هاي شاهي صفوي»، ترجمه حميدرضا جيحاني و مريم رضايي‌پور، مجله گلستان هنر، ش12، ص 68ـ47.
عالمي، مهوش (1390) «نمادپردازي در باغ ايراني»، ترجمه شهرزاد خادمي، مجله منظر، ش 17.
العظمه، نظير (1982) معراج و نمادگرايی عرفانی، بيروت: دارالبحث.
عمراني‌پور، علي، اصغرمحمد مرادي (1390) «سير تحول محيط زاينده رود و تعامل آن با شهر تاريخي اصفهان»، مجله صفه، ش 55، ص 184ـ172.
كربن، هانري (1394) انسان نورانی در تصوف ايرانی، تهران: آموزگار خرد.
ملاصدرا (1380)، الحكمة المتعالية فی‌الأسفار الأربعة، ج7، تصحيح و تحقيق مقصود محمدي، تهران: بنياد حكمت اسلامي صدرا.
ملاصدرا (1381) رساله سه اصل، تصحيح سيد حسين نصر، تهران: بنياد حكمت اسلامي صدرا.
ملاصدرا (1382) الحكمة المتعالية فی‌الأسفار الأربعة، ج9، تصحيح و تحقيق رضا اكبريان، تهران: بنياد حكمت اسلامي صدرا.
ملاصدرا (1383الف) الحكمة المتعالية فی‌الأسفار الأربعة، ج1، تصحيح و تحقيق غلامرضا اعواني، تهران: بنياد حكمت اسلامي صدرا.
ملاصدرا (1383ب) الحكمة المتعالية فی‌الأسفار الأربعة، ج3، تصحيح و تحقيق مقصود محمدي، تهران: بنياد حكمت اسلامي صدرا.
ملاصدرا (1383ج) الحكمة المتعالية فی‌الأسفار الأربعة، ج8، تصحيح و تحقيق علي‌اكبر رشاد، تهران: بنياد حكمت اسلامي صدرا.
منشي، اسكندربيك (1377ب) تاريخ عالم‌آرای عباسی، تصحيح محمداسماعيل رضواني، تهران: دنياي كتاب.
نامداريان، احمدعلي(1391) بررسی نيروهای مؤثر بر شكل‌گيری ميدان نقش جهان اصفهان، پايان نامه كارشناسي ارشد، اصفهان: دانشگاه هنر.
نامداريان، احمدعلي، بهزادفر، مصطفي و سميه خاني (1395) «نقش شبكه مادي‌ها در تحولات سازمان فضايي اصفهان»، نشريه مطالعات معماري كاشان، سال پنجم، ش 10.
Cuthbert, Alexander (2008) Urban Design and Spatial Political Economy.
Kostoff, Spiro (1991) "The City Shaped Urban Patterns and Meanings through History: Boston, Massachusetts", Bulfinch Press.
Sarre, F(1906) Erzeugnisse Islamischer Kunst, Teil I, Berlin: Liepzig.
