بررسی مقایسه‌یی چیستی زمان و حدوث زماني عالم از نظر فخر رازي و ملاصدرا
الموضوعات :سید محمد اسمعیل سید هاشمی 1 , سید محمد جواد سیدهاشمی 2
1 - الهیات و ادیان شهید بهشتی
2 - دانشگاه قم
الکلمات المفتاحية: زمان حدوث عالم حدوث زمانی قدم زمانی حدوث ذاتی فخر رازی ملاصدرا ,
ملخص المقالة :
یکی از مهمترین مباحثی که قبل از بیان دلایل حدوث يا قدم زماني جهان بايد مورد توجه قرار گيرد، اينست که مراد از حدوث و قدم زمانی از نظر متکلمان و فلاسفه چيست؟ اين نيز بنوبۀ خود مبتني بر سؤال ديگري است که زمان از نظر اين دو گروه به چه معناست؟ فخر رازي با تسلط بر نظریات کلامي و فلسفي و با روشی انتقادی، به تحليل و مقايسۀ ديدگاه متکلمان و فلاسفه دربارۀ حدوث و قدم زماني عالم و دلایل آنان اقدام نموده و ريشه‌ها و مبادي تصوري و تصديقي طرفين را نقد کرده است. او تفسیر متکلمان از زمان و حدوث زمانی را باطل میداند، همچنین تعریف زمان به مقدار حرکت و کم متصل را که فلاسفه مطرح کرده‌اند ناصحیح شمرده و بر خلاف مشهور، زمان را کم منفصل دانسته است. وی بر خلاف سایر متکلمان، در حادث زمانی بودن عالم عقول و مجردات تردید دارد. اما صدرالمتألهين با نقد نظر متکلمان و فلاسفۀ پیشین، تلاش ميکند افلاطون، ارسطو و ساير حکماي يوناني و پيروان اديان را همرأي خود نشان دهد، درحاليکه تفسیر وی از حدوث زمانی و نیز مبانی فلسفی وی با چنین وحدتی سازگار نیست، چراکه مفهوم حدوث زماني صدرايي مبتني بر اصالت وجود و حرکت جوهري است که نه در فلسفۀ یونان مورد بحث بوده و نه متکلمان اسلامی فهمی از آن داشته‌اند. در این مقاله به ارزیابی دلایل حدوث یا قدم پرداخته نشده بلکه چیستی حدوث یا قدم زمانی از نگاه این دو متفکر بررسی شده است. به نظر ما اشکال مشترک فخر رازی و ملاصدرا به متکلمان و فلاسفۀ مشاء، در تفسیر آنان از زمان و حدوث زمانی است و تفاوت نظر این دو محقق نیز در تفسیر خود آنان از چیستی زمان و حدوث زمانی است.
قرآن كريم.
رازي، فخر الدين، الاربعين في اصول الدين، مکتبة الکليات الازهريه، قاهره، 1986م.
رازي، فخر الدين، التفسير الکبير، بيروت، داراحياء التراث العربي، 1429ق.
رازي، فخر الدين، المباحث المشرقيه في علم الهيات و الطبيعيات، ج1، تحقيق محمد المعتصم بالله، بيروت، دارالکتاب العربي، 1990م.
رازي، فخر الدين، المطالب العالية من العلوم الالهي، تحقيق احمد حجازي، منشورات الشريف الرضي، ج 4و5، بيروت، دارالکتاب العربي، 1987م. رازي، فخر الدين، تفسير مفاتيح الغيب، دار احياء التراث العربي، بيروت، 1420ق. رازي، فخر الدين، چهارده رساله، ترجمه و تصحیح سید محمد باقر سبزواری، دانشگاه تهران، 1340. ملاصدرا، أسرار الآيات و انوارالبینات، تصحیح محمد علی جاودان، تهران، انتشارات بنیاد حکمت اسلامی صدرا، چ 1، 1389.
ملاصدرا، الحکمة المتعالية في الا سفار العقلية الاربعة، ج 5، تصحيح و تحقيق رضا محمدزاده، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1381.
ملاصدرا، الحکمة المتعالية في الا سفار العقلية الاربعة، ج 7، تصحيح و تحقيق مقصود محمدي، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1380.
ملاصدرا، رساله في الحدوث، تصحيح سيد حسن موسويان، بنياد حکمت اسلامي صدرا، تهران، 1378.
طوسي، خواجه نصير، تجريد الاعتقاد، تحقيق محمد جواد حسيني، بي جا، مکتب الاعلام الاسلامي، 1407ق.
