انسان کامل خسروانی بروایت سهروردی در مقایسه با آراء ملاصدرا
الموضوعات :
زهرا لطفي
1
(دانشگاه تربيت دبير شهيد رجايي تهران )
عبدالله صلواتي
2
(دانشگاه تربيت دبير شهيد رجايي تهران)
الکلمات المفتاحية: انسان کامل حقیقت محمدیّه خلیفهالله ملاصدرا سهروردی ,
ملخص المقالة :
نظام نورمحورِ شیخ‌اشراق، سلوک معنوی را به شهودِ «نورالانوار» در قالب مراتب و ساحات نورانی تفسیر میکند. نورالانوار روشن کنندۀ عالم و صاحب مقام پادشاهی است که در اوستا از آن به «خورنه» و در زبان فارسی به «فرّ» تعبیر شده است؛ فرّ موهبتی الهی است که فرد برخوردار از این مقام را شایستۀ خلافت و پادشاهی میکند. سهروردی تصریح میکند انسان کامل که از آن با نامهایی نظیر نور اسپهبدی، نورهای مینوی، کدخدای عنصریات، فرشتۀ اَوَرمان اسپهر، روانبخش و... یاد شده، صاحب مقام خرّه کیانی، شهریاری و فرهمندی است. سهروردی والاترین مقام را از آن خسروانی میبیند که در ساحت وجودی ایشان انوار جلال و جمال الهی جمع شده و در حقیقت اینان تجلی تام الهی بر زمینند. در مقابل، ملاصدرا با رویکردی وجودمحور بسراغ ویژگیهای انسان کامل میرود؛ او انسان کامل را آيینۀ تمام‌نمای حق و تجلی اسماء و صفات الهی میداند و معتقد است این جامعیت اسمائی او را شایستۀ خلیفه‌اللهی کرده است. دغدغۀ نوشتار حاضر پاسخ به این پرسش است که انسان کامل و مصداق آن، با توجه به مبانی متفاوت نور و وجود در این دو مکتب فلسفی چیست؟ ملاصدرا چون وجود را اصیل میداند و هستی و تمامی کون و مکان را با رهیافتی وجودی رصد میکند، مصداق انسان کامل را در رسیدن به مرتبۀ اعلای وجود و تجرد تام عقلی (مقام لایقفی) میداند؛ درحالی که سهروردی بر این باور است که مصداق انسان کامل شامل هر فردی است که به مقام خرّۀ کیانی و مرتبۀ شهود رسیده باشد.
ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1379) شعاع اندیشه و شهود در فلسفه سهروردی، تهران: حکمت.
ابن‌منظور (1995م) لسان العرب، تصحیح ام‍ی‍ن‌م‍ح‍م‍د ع‍ب‍دال‍وه‍اب و محمد ال‍ص‍ادق‌‌ال‍ع‍ب‍ی‍د، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
اکبری، فتحعلی (1387) فلسفۀ اشراق، تهران: پرسش.
انواری، سعید؛ رضی، سپیده (1397) «خرّۀ کیانی بالاترین مقام معنوی در حکمت اشراقی»، جاویدان خرد، شمارۀ33.
پورداوود، ابراهيم (1309) ادبیات مزدیسنا یشت¬ها، قسمتی از کتاب مقدس اوستا، ج 1 و 2، انتشارات انجمن زرتشتیان ایرانی بمبئی و ایران لیگ.
حسن‌زاده آملي، حسن (1381) هزار و یک کلمه، قم: بوستان کتاب.
حسن‌زاده آملي، حسن (1385) ممدالهمم در شرح فصوص الحکم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
سهروردي، شهاب‌الدين يحيي (1375) مجموعۀ مصنفات، ج1، تصحیح و مقدمۀ هانری کربن، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
سهروردي، شهاب‌الدين يحيي (1377الف) حکمه¬الاشراق، ترجمه و شرح سیدجعفر سجادی، تهران: دانشگاه تهران.
سهروردي، شهاب‌الدين يحيي (1377ب) مجموعۀ مصنفات، ج3، تصحیح و تحشیه سیدحسین نصر، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
سهروردي، شهاب‌الدين يحيي (1380الف) الواح عمادی، در: مجموعۀ مصنفات شیخ اشراق، ج3، تصحیح، تحشیه و مقدمۀ سیدحسین نصر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سهروردي، شهاب‌الدين يحيي (1380ب) یزدان¬شناخت، در: مجموعۀ مصنفات شیخ اشراق، ج3، تصحیح، تحشیه و مقدمۀ سیدحسین نصر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سهروردي، شهاب‌الدين يحيي (1380ج) پرتونامه، در: مجموعۀ مصنفات شیخ اشراق، ج3، تصحیح، تحشیه و مقدمۀ سیدحسین نصر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سهروردي، شهاب‌الدين يحيي (1385) المشارع ¬و المطارحات، ترجمه و حاشیه سیدصدرالدین طاهری، تهران: کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
سهروردي، شهاب‌الدين يحيي (1396) حکمه¬الاشراق، با مقدمۀ شمس¬الدین محمد الشهرزوری، نسخۀ کامل به زبان عربی، تنظیم نسخۀ الکترونیکی در کتابخانۀ مجازی.
راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد (1412ق)، المفردات فی غریب¬القرآن، دمشق: دارالعلم.
زبیدی، محمدمرتضی (1306) تاج العروس من جوهر القاموس، بیروت: منشورات مکتبه الاحیاء.
شیرازی، قطب¬الدین (1380)، شرح حکمه¬الاشراق سهروردی، به اهتمام عبداله نوری و مهدی محقق، تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران.
شیرازی، قطب¬الدین (1388) شرح حکمه¬الاشراق به انضمام تعلیقات صدرالمتألهین، تحقیق سیدمحمد موسوی، با مقدمۀ سیدحسین نصر، تهران: حکمت.
طریحی، فخرالدین (1375) مجمع البحرین، ج4، تحقیق سید احمد حسینی، تهران: کتاب‌فروشی مرتضوی.
گوهرین، سید صادق (1388) شرح اصطلاحات تصوف، تهران: وزرا.
مدرسی، فاطمه (1382) «خورنه مزدایی و بازتاب آن در آثار سهروردی و فردوسی»، ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، دورۀ دوم، ش 34 و 35، پائیز و زمستان 1382، ص36-19.
ملاصدرا (1378) المظاهرالالهیه فی اسرار العلوم الکمالیه، تصحيح و تحقيق سيدمحمد خامنه‌اي، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1380) الحکمه المتعالیه فی الأسفار الأربعه، ج7، تصحيح و تحقيق مقصود محمدي، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1381الف) الحکمه المتعالیه فی الأسفار الأربعه، ج5، تصحيح و تحقيق رضا محمدزاده، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1381ب)، الحکمه المتعالیه فی الأسفار الأربعه، ج6، تصحيح و تحقيق احمد احمدي، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1381ج) المبدأ و المعاد، تصحيح و تحقيق محمد ذبيحي و جعفر شاه‌نظري، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1382) الحکمه المتعالیه فی الأسفار الأربعه، ج9، تحصحيح و تحقيق رضا اكبريان، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383 الف) الحکمه المتعالیه فی الأسفار الأربعه، ج1: تصحيح و تحقيق غلامرضا اعواني، تهران: بنياد حكمت اسلامي صدرا.
ملاصدرا (1383ب) الحکمه المتعالیه فی الأسفار الأربعه، ج2، تصحيح و تحقيق مقصود محمدي، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383ج) الحکمه المتعالیه فی الأسفار الأربعه، ج8، مقدمه و تصحيح علي‌اكبررشاد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1386) مفاتیح الغیب، تصحيح و مقدمه نجفقلي حبيبي، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1389الف) تفسیر القرآن الکریم، ج3، تصحيح و تحقيق محسن بيدارفر، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1389ب) تفسیر القرآن الکریم، ج5، تصحيح و تحقيق محمد خواجوي، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1389ج) اسرار الآیات و انوار البینات، تصحيح محمدعلي جاودان، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1420ق)، مجموعه رسائل فلسفی، تهران: حكمت.
نسفی، عزیزالدین (1390) الانسان الکامل، پیشگفتار هانری کربن و با تصحیح و مقدمۀ ماریژان موله، تهران: طهوری.
نصر، سیدحسین (1386) سه حکیم مسلمان، ترجمۀ احمد آرام، تهران: امیرکبیر.
نصری، عبدالله (1376) سیمای انسان کامل از دیدگاه مکاتب، تهران: چاپخانه سپهر.
یزدان¬پناه، اسدالله (1391) حکمت¬اشراق؛ گزارش، شرح¬ و سنجش¬ دستگاه¬ فلسفی ¬شیخ شهاب‌الدین سهروردی، ج1، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
