طباع تامّ در فلسفۀ اسلامی و مقایسۀ آن با «فروهر» در حکمت خسروانی
الموضوعات :مریم اسدیان 1 , بابک عالیخانی 2
1 - -
2 - مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران
الکلمات المفتاحية: طباع تامّ فروهر حکمت اشراق حکمت صدرا حکمت خسروانی ,
ملخص المقالة :
طباع تامّ مفهومی برگرفته از یک حکایت هرمسی است که نزد اشراقیون از جمله حقایق نوری و رب‌النّوعی بشمار میرود. اتحاد میان نفس و رب‌النّوع (عقل) از رهگذر تزکیه، ریاضت و رها شدن از عالم برازخ و تجرید رخ میدهد. این اندیشه که پیش از سهروردی در آراء ابوالبرکات بغدادی و دیگران نیز سابقه داشته است، از سوی ملاصدرا و شاگردانش تفسیر و تبیین شد. ملاصدرا طباع تامّ را صورت واحد عقلی و بالاترین مرتبه از مراتب وجودی انسان میداند که دارای بیشترین درجۀ تجرّد است. وی این مرتبه را «روح‌القدس» مینامد و تصریح میکند که میان نفس و طباع تامّ هیچگونه مغایرتی وجود ندارد و اساساً همۀ هویت نفس انسانی به طباع تامّ او بازمیگردد. طباع تامّ اگرچه با تعالیم هرمسی پیوند دارد، اما از ریشه‌های خسروانی آن نیز غافل نمیتوان بود. در تعالیم مزدیسنایی، از اطوار و شئون نفس سخن رفته که بالاترین آن، فرَوَشی یا فِرَوهر است. فروهر، اصل آسمانی یا وجهی از مینوی خرد است که خود را بر پارسا مینماید و معارف را به او می‌آموزد. نوشتار حاضر، پس از بررسی آراء فلاسفۀ اسلامی در باب طباع تامّ در پي اين است كه نشان دهد این مفهوم ریشه در خمیرۀ ازلی حکمت دارد که مطابق تبارشناسی سهروردی در دو شاخۀ شرقی و غربی حکمت، یعنی هم در تعلیم هرمسی (شاخۀ غربی) و هم در تعلیم خسروانی (شاخۀ شرقی) جزو اساسیترین مبانی معرفت‌شناسی بوده و سهروردی، در پی مقصود اشراقی خود، یعنی احیای خمیرۀ ازلی با طرح مفهوم طباع تامّ، حکمت خسروانی و حکمت هرمسی را جمع کرده و ملاصدرا نیز در این زمینه بر پیِ وی پوییده است.
ابن‌سینا (1363) المبدأ و المعاد، بکوشش عبداللّه نورانی، تهران: مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه مك‌لين.
افلاطون (1380) دوره آثار، ترجمه محمدحسن لطفي، تهران: انتشارات خوارزمي، جلد3.
افلوطين اثولوجیا؛ ترجمۀ عربی ابن‌ناعمۀ حمصی از تاسوعات فلوطین (1388) ترجمه و شرح حسن ملکشاهی، تهران: انتشارات سروش.
آموزگار، ژاله؛ ژينيو، فيليپ (1372) ترجمه ارداويرافنامه، تهران: انتشارات معين و انجمن ايرانشناسي فرانسه.
البحرانی، سید هاشم (1416ق) البرهان فی التفسیر القرآن، تهران: بنیاد بعثت.
بغدادی، ابوالبرکات (1358) المعتبر فی الحکمة، بکوشش زین‌العابدین موسوی و تعلیق سلیمان بدوی، حیدرآباد دکن.
بویس، مری (1393) تاریخ کیش زرتشت، ترجمۀ همایون صنعتی‌زاده، تهران: نشر گستره.
پورداود، ابراهیم (1394) گاتها (کهن‌ترین بخش اوستا)، تهران: انتشارات اساطیر.
پورداود، ابراهیم (1394) یشتها، تهران: انتشارات اساطیر، جلد1 و 2.
پورنامداریان، تقی (1383) رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
تفضلی، احمد (1391) ترجمۀ مینوی خرد، تهران: نشر طوس.
رازی، فخرالدّین (1407ق) المباحث العالية، بیروت: دارالکتاب العربی.
رازی، فخرالدّین (1420ق) مفاتیح الغیب، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
زارع، زهرا (1397) «نقدي بر تبارشناسی اشراقیان»، جاويدان خرد، تهران: نشر هرمس.
زرشناس، زهره (1385) «دئنا در نوشته‌های سغدی»، نامۀ انجمن، شمارۀ 21.
ژینيو، فیلیپ (1395) انسان و کیهان در ایران باستان، ترجمۀ لیندا گودرزی، تهران: نشر ماهی.
سهروردی، شهاب‌الدین یحیی (1380) مجموعه مصنّفات شيخ اشراق، تصحیح و تحشیۀ هانری کربن، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سهروردی، شهاب‌الدین یحیی (1396) پرتونامۀ سلیمانشاهی و بستان‌القلوب، تصحیح و توضیح بابک عالیخانی، تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران.
شاکد، شائول (1381) از ایران زردشتی تا اسلام، ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر، تهران: انتشارات ققنوس.
شهرزوری، شمس‌الدین محمد (1383) رسائل الشجرة الهية فی علوم الحقایق الربانيّة، تصحیح نجفقلی حبیبی، تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران.
شیرازی، قطب‌الدین (1383) شرح حکمة‌الاشراق، باهتمام عبداللّه نورانی و مهدی محقّق، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
عالیخانی، بابک (1379) بررسی لطایف عرفانی در نصوص عتیق اوستایی، تهران: هرمس.
عالیخانی، بابک (1394) «خمیرۀ ازلی در نزد سهروردی و رنه گنون»، جاویدان خرد، شمارۀ 27، ص 91-112.
فارابی، ابونصر (1966.م) عیون‌المسائل، بتحقیق احمد ناجی الجمالی، قاهره: مطبعة‌السعادة.
فان بلادل، کوین (1393) هرمس عربی از حکیم کافر کیش تا پیامبر دانش، ترجمۀ محمد میرزایی، تهران: انتشارات نگاه معاصر.
فرنبغ‌دادگی (1395) بندهش، ترجمۀ مهرداد بهار، تهران: نشر طوس.
قشيری، عبدالکريم (1991م) رسالۀ قشيريه، بيروت: دارالخير.
کاشانی، عزالدین محمود (1376) مصباح‌الهدایه و مفتاح‌الکفایه، مقدمه، تصحیح و توضیحات عفت کرباسی و محمَّد برزگر خالقی، تهران.
كاشفي سبزواري، ملاحسين واعظ (1350) فتوت‌نامه سلطاني، باهتمام محمدجعفر محجوب، تهران: بنياد فرهنگ ايران.
کربن، هانری (1369) فلسفۀ تطبیقی، ترجمۀ جواد طباطبایی، تهران: نشر طوس.
کربن، هانری (1384) روابط حکمت اشراق و فلسفه ایران باستان: (بن‌مایه‌های زرتشتی در فلسفه سهروردی)، ترجمۀ ع. روح‌بخشیان، تهران: انتشارات اساطیر.
کربن، هانری (1391) اسلام در سرزمین ایران، (سهروردی و افلاطونیان ایران)، ترجمۀ رضا کوهکن، تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران، جلد2.
کربن، هانری (1392) ابن‌سینا و تمثیل عرفانی، ترجمۀ انشاءاللّه رحمتی، تهران: نشر سوفیا.
کربن، هانری (1395) ارض ملکوت، ترجمۀ انشاءاللّه رحمتی، تهران: نشر سوفیا.
گنون، رنه (1397) انسان و صیروت او بنا بر ودانته، ترجمۀ بابک عالیخانی و کامران ساسانی، تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران.
المجریطی، ابی القاسم مسلمه بن احمد (1933.م) غاية‌الحکیم و احق النتیجتین، تحقیق هلموت ریتر، چاپ لایپزیک و برلین.
مجلسی، محمدباقر (بي‌تا) بحارالانوار، تهران: دارالکتب الاسلاميه.
مصباح الشريعة (1400ق) منسوب به امام صادق(ع)، بيروت: مؤسسه الاعلمي للمطبوعات.
معین، محمَّد (1328)، «حکمت اشراق و فرهنگ ایران»، مجلۀ آموزش و پرورش، سال24، شماره 6.
ملاصدرا (1362) اللمعات المشرقية فی الفنون المنطقية (منطق نوین)، ترجمه و شرح عبدالحسین مشکوة‌الدینی، تهران: انتشارات آگاه.
ملاصدرا (1981 .م) الحکمة المتعالية فی الاسفار الاربعة العقلية، بیروت: دار احیاء التراث العربی، جلد 2 و8.
نسفی، عزالدین (1379) الانسان الکامل، پیشگفتار هانری کربن، تصحیح ماریژان موله، ترجمه و مقدمه سیدضیاءالدین دهشیری، تهران: انتشارات طهوری.
نصر، سیدحسین (1377) نظر متفکران اسلامی دربارۀ طبیعت، تهران: انتشارات خوارزمی.
نصر، سیدحسین (1383) معارف اسلامی در جهان معاصر، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
همدانی، عین‌القضاة (1392) تمهیدات، مقدمه و تصحیح عفیف عسیران، تهران: انتشارات منوچهری.
