مفهوم‌شناسی و جایگاه «بهمن» در متون اوستایی و پهلوی بمثابه صادر اول در حکمت اشراقی
الموضوعات :
حسن بُلخاري قهي
1
(دانشگاه تهران )
الکلمات المفتاحية: حکمت ایران باستان حکمت اشراقی شیخ‌اشراق عقل بهمن صادر اول. ,
ملخص المقالة :
«اول ما خلق الله العقل» که در بسیاری متون اسلامی ذکر گردیده و توسط حکمای بزرگی چون شیخ‌اشراق و ملاصدرا (در شرح اصول کافی) مورد استناد و تأکید قرار گرفته، روایت مشهوری در متن احادیث اسلامی است و از آن روشنتر، «إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْعَقْلَ وَ هُوَ أَوَّلُ خَلْقٍ مِنَ الرُّوحَانِيِّينَ». این معنا با رجوع و تطبیق با جایگاه عقل در حکمت یونانی که معادل وجود است، اهمیّت و جايگاه عظیمتری نیز مي‌يابد. شیخ‌اشراق بعنوان صدرالحکماء اشراقی چنانكه در رسالة فيحقيقة‌العشق (ص268) تصريح كرده، به این روایت مشهور وقوف داشته است. حال پرسش مقاله حاضر اينست كه با توجه به اين تصريح و نيز نصِّ صریح شیخ‌اشراق در حکمة‌الاشراق که خود را احیاگر حکمت ایران باستان نامیده (یا دستکم یکی از منابع اصلی حکمت خود را حکمت فهلویون دانسته) چگونه میتوان ردپای این بهره گرفتن از حکمت ایران باستان را در اندیشة او نشان داد؟ یکی از مهمترین حلقه‌های واسط میان حکمت او و حکمت ایرانیان، رجوع شیخ به جایگاه امشاسپندانی چون بهمن یا اردیبهشت در متون اوستایی و پهلوی و قرار دادن آنها بعنوان ارکان نظام نوری و وجودی در حکمت خویش است. در این میان، او بنا به قاعدة «الواحد لایصدر منه الا الواحد»، صادر اول از حضرت نورالانوار را نور اقرب و بنا به حکمت ایرانیان باستان، بهمن خوانده است. اما چه نسبتی میان بهمن و صادر اول وجود دارد؟ بویژه اگر این صادر در اندیشة اسلامی، عقل باشد. این نوشتار با رویکردی تاریخی و تحلیلی به فلسفة انتخاب بهمن بعنوان صادر اول در اندیشة شیخ‌اشراق پرداخته و بویژه بهمن را بعنوان ایزدِ خرد و دانایی، معادل عقل در احادیث اسلامی (بعنوان صادر اول) دانسته است که البته خود نشان از بینش و شناخت عمیق شیخ از حکمت ایران باستان دارد.
قرآن کریم. آموزگار، ژاله؛ تفضلی، احمد (1376) تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، تهران: سخن.
آموزگار، ژاله؛ تفضلی، احمد (1386ب) اسطوره زندگی زردشت، تهران: چشمه.
آموزگار، ژاله؛ تفضلی، احمد (1386الف) کتاب پنجم دینکرد، تهران: معین.
بلخاری قهی، حسن (1392) فلسفه هنر اسلامی، تهران: علمی و فرهنگی.
پورداود، ابراهيم (1326) فرهنگ ایران باستان، پاکتچی.
پورداود، ابراهيم (1354) گاثا‌ها، تهران: دانشگاه تهران.
پورداود، ابراهيم (1356الف) یادداشت‌های گاتاها، بکوشش بهرام فره‌وشی، تهران: دانشگاه تهران.
پورداود، ابراهيم (1356ب) یسنا، بکوشش بهرام فره‌وشی، تهران: دانشگاه تهران.
دادگی، فرنبغ (1369) بندهش، بکوشش مهرداد بهار، تهران: توس.
دوستخواه، جلیل (1370) اوستا، گزارش و پژوهش، تهران: مروارید.
راشد محصل، محمدتقی (1385) زند بهمن یسن، تصحيح متن، آوانویسی، برگردان فارسی و یادداشتها، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
راشد محصل، محمدتقی (1389) دینکرد هفتم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
رضی، هاشم (1367) فرهنگ اعلام اوستا، تهران: فروهر.
سهروردي، شهاب‌الدين (1361) حکمة‌الاشراق، ترجمة سیدجعفر سجادی، تهران: دانشگاه تهران.
سهروردي، شهاب‌الدين (1378) مجموعه مصنفات شیخ‌اشراق، بکوشش سیدحسین نصر و هانری کربن، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
شهرستانی، محمد بن عبدالکریم (بیتا)، الملل و النحل، ترجمة ترکه اصفهانی، تهران: چاپخانه علمی.
فضیلت، فریدون (1384) کتاب سوم دینکرد، تهران: مهرآیین.
کلینی، محمد بن یعقوب (1379) اصول کافی، تهران: دفتر مطالعات تاريخ و معارف اسلامي.
كريستين سن، آرتور (1378) ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، تهران: صدای معاصر.
نظری فارسانی، محسن (1397) دینکرد هشتم، تهران: فروهر.
