خداوند از منظر الهيات پويشي و ملاصدرا
الموضوعات :
1 - دانشگاه اصفهان
الکلمات المفتاحية: خدا جهان هستي وجود تشکيک وجود سرمديت وحدت شخصي وجود شر تغيير تکامل ,
ملخص المقالة :
گفتار حاضر از آنرو كه به بررسي تطبيقي دو جريان فکري نظر دارد، در دو بخش سامان يافته است: الف) الهيات پويشي: اين جريان فکري که در قرن بيستم ظهور يافت، يکي از فرايندهاي تکاملي انديشة خردورزان حوزۀ دين است. اينان با توجه به تمام مناقشات موجود در قرون وسطي و دينگريزي مدرنيته، در پي عرضه نويني از الهيات دينيند که در طي آن مفاهيم گوناگوني ـ همچون خداوند، سرمديت خداوند، قدرت وي، چگونگي شرور در عالم، جهان هستي، چگونگي ارتباط خداوند با جهان هستي، تعامل تغيير در جهان با خداوند ـ را مورد بازکاوي قرار ميدهند. اين طرح نو که توسط آلفرد نورث وايتهد بنا نهاده شد و بوسيلة چارلز هارت شورن و ديويد راي گريفين تفصيل يافت، اکنون بعنوان يکي از مکاتب رايج الهياتي و ديني در محافل غربي مورد گفتگوست. اين ديدگاه از دو سو قابل توجه است: 1. قرائتي نو از الهيات ديني که همگامي آن با متون مقدس مورد بحث است. 2. ارائة طرحي نو از هستي شناسي و چگونگي تعامل خداوند با جهان. ب) حکمت متعاليه صدرايي: حکمت متعاليه که نخستين بار بنيانهاي فلسفي آن توسط صدرالدين محمد شيرازي پي نهاده شد، در سه مرحله تکامل يافت: 1) مرحله سينوي در فهم وجود؛ 2) تشکيک وجود؛ 3) وحدت شخصي وجود. اگرچه ملاصدرا در طي کتاب بزرگ خود يعني الاسفارالاربعة به تمايز اين سه مرحله اشارتي نکرده است، ولي تحول آراء وي در طي رساله هاي گوناگونش بيانگر اين سير تکاملي ميباشد. وي با کشف اصالت وجود، در پي آن برآمد که فهم وجود را از مرحله مفهوم به مصداق تعميم دهد و سرانجام مجبور گرديد طرح وارۀ نويني را در نسبت خداوند با جهان هستي عرضه دارد که همين مهم عملاً در سه مرحله براساس سير فکري وي، قابل بازشناسي است. اين نگرشِ نوين به مفهومِ وجود، عملاً بيشتر مفاهيم الهيات ديني را درنورديد و وي را بر آن داشت که قرائتي نو از الهيات ديني عرضه دارد. نگارندۀ بر اين باور است که نظام تشکيکي وي برخلاف نظام وحدت شخصي او كه در حال تطور بوده، نظامي نسبتاً کامل است و نکتة درخور توجه در اين مقام، همگامي نسبي بنيان وحدت تشکيکي وجود با الهيات پويشي مسيحي است و البته چنانکه بيان خواهد گرديد، نظام صدرايي در فهم آموزه هاي ديني و تطبيقي از الهيات پويشي کارآمدتر بوده و بسيار دقيقتر ميباشد. از اينرو نوشتار حاضر، افزون بر طرح بحث الهيات پويشي و دستاوردهاي جديد آن در مفاهيم ديني، به مقايسه آن با دستگاه حکمت تشکيکي ملاصدرا پرداخته و وجوه قوّت و ضعف آن را مورد بررسي قرار خواهد داد.
جوادي آملي، عبدالله، رحيق مختوم، قم، اسراء، ج6، 1376. #
دهباشي، مهدي، ملاصدرا و وايتهد، تهران، نشر علم، 1386. #
ديويس، برايان، درآمدي بر فلسفة دين، ترجمه مليحه صابري نجف آبادي، تهران، انتشارات صحت. #
سلطاني گازار، مهدي، «وايتهد و فلسفه پويشي»، کتاب ماه فلسفه، ش61، تهران. 1391. #
مطهري، مرتضي، شرح مبسوط منظومه، تهران، انتشارات حکمت، 1366. #
ملاصدرا، شرح الهداية الاثيرية، تهران، چاپ سنگي، 1313 ق. #
ملاصدرا، تعليقة حکمة الاشراق، حاشيه حکمة الاشراق، تهران: چاپ سنگي، 1314 ق. #
ملاصدرا، الاسفارالاربعة، ج2، تصحيح و تحقيق مقصود محمدي، باشراف استاد سيد محمد خامنهاي، تهران، بنياد حکمت اسلامي صدرا،1380. #
ملاصدرا، تعليقة الهيات الشفاء، تصحيح، تحقيق و مقدمه نجفقلي حبيبي، تهران، بنياد حکمت اسلامي صدرا، 1382. #
ملاصدرا، الشواهدالربوبية، تصحيح، تحقيق و مقدمه سيد مصطفي محقق داماد؛ باشراف استاد سيدمحمد خامنهاي، تهران، بنياد حکمت اسلامي صدرا، 1382. #
ملاصدرا، الاسفارالاربعة، ج1، تصحيح، تحقيق غلامرضا اعواني؛ باشراف و مقدمه استاد سيد محمد خامنهاي، تهران، بنياد حکمت اسلامي صدرا، 1383. #
ملاصدرا، الاسفارالاربعة، ج3، تصحيح، تحقيق و مقدمه مقصود محمدي؛ باشراف استاد سيد محمد خامنهاي، تهران: بنياد حکمت صدرا، 1383. #
ملاصدرا، مفاتيح الغيب، تصحيح و تحقيق نجفقلي حبيبي، تهران، بنياد حکمت اسلامي صدرا، 1386. #
ملاصدرا، المشاعر(مجموعه رسائل فلسفي ج4)، تصحيح و تحقيق مقصود محمدي؛ تهران: بنياد حکمت اسلامي صدرا، 1391. #
ملکيان، مصطفي، مسائل جديد کلامي، جزوه درسي مدرسه امام صادق، 1373. #
هيک، جان، فلسفة دين، ترجمه بهرام راد، تهران، نشر الهدي، 1372. #
Whitehead, A. N., Religion in the Making, New York: Cambridge University Press, 1990. #
Griffin, David Ray, From God, Power and Evil: A Process Theodicy, The Westminster Press, 1976. #