مؤلفه‌های کیفیت مکان در شهر ایرانی ـ اسلامی
الموضوعات :
حمیدرضا صارمی
1
(دانشیار گروه شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران)
بهاره بهرا
2
(دانشجوی دکتری شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران)
الکلمات المفتاحية: مؤلفه‌های مکان, مدل مکان, کیفیت مکان, شهر ایرانی ـ اسلامی,
ملخص المقالة :
حضور انسان در مکان‌های شهری به معنای اتصال به وجودی جمعی و فضای ادراک‌شده توسط او، حاصل گفتمانی بین ذهن و اجتماع است، فلذا استنباط و القای معنای مکان بدون پیوند مفاهیم وجودی اجتماع و ذهن با مکان، منجر به رویکردهایی سطحی نسبت به واقعیت مکان‌های شهری می‌شود. ازاین‌رو کیفیت تعاملات ِحاصل از کیفیات مکان مطرح‌شده در غرب، با کیفیات ذهنی در رویکرد اسلامی، در بیان واقعیات تعاملات انسان با مکان، کارایی لازم را نخواهد داشت. بنابراین پژوهش حاضر با هدف دستیابی به مدل کیفیت مکان در شهر ایرانی ـ اسلامی و منطبق بر مکتب و اندیشه اسلامی به دنبال پاسخگویی به این سؤالات است که مؤلفه‌های مؤثر بر معنای مکان از دیدگاه شهر ایرانی ـ اسلامی چه می‌باشد؟ کیفیت‌های لازم برای ایجاد یک مکان شهری ایرانی ـ اسلامی چیست؟ مدل کیفیت مکان در شهر ایرانی ـ اسلامی چگونه است؟ برای پاسخگویی به پرسش‌های مذکور، از روش‌شناسی کیفی و راهبرد تحلیل محتوا، طی یک فرایند توصیفی ـ تحلیلی برای تحلیل محتوای منابع مربوطه در زمینه شهر ایرانی ـ اسلامی استفاده شده است. مدل کیفیت مکان در پژوهش حاضر مبتنی بر نظریه اصالت پدیداری معنا بر این تفکر بنا است که صورت مکان ابتدایی‌ترین سطح تعامل انسان با محیط پیرامون است و ماهیتی کاملاً ملموس و کالبدی دارد و می‌توان آن را عینیتی مستقل از حضور و شناخت انسان در نظر داشت؛ اما شناخت انسان از محیط و به ظهور آوردن مفاهیمی جدید در پی حضور انسان در محیط، زمینه ظهور محتوای مکان را فراهم خواهد آورد. به همین دلیل مکان و معنای مکان دارای دو «کلانمؤلفه ذهنی» و « کلانمؤلفه عینی» می‌باشد که این دو در محتوای مکان غیرقابل انفکاک هستند. بنابر نتایج پژوهش، کلانمؤلفه ذهنی شامل سه مؤلفه «ادراکی»، «اجتماعی» و «مدیریتی» و کلانمؤلفه عینی دارای سه مؤلفه «کارکرد»، «ریخت» و «طبیعت» است. این مؤلفه‌ها 52 کیفیت مکان را شامل می‌شوند که مدل کیفیت مکان شهر ایرانی ـ اسلامی را ساخته و می‌تواند در برنامه‌ریزی، طراحی، مدیریت و تصمیم‌گیری و ارزیابی کیفیت مکان‌های شهری ایرانی ـ اسلامی موردتوجه قرار گیرد.
قرآن کریم.
ابن‌عربی، محیی‌الدین (1420)، الفتوحات المکیه، به تحقیق احمد شمس الدین، جلد 3، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ادیانی، یونس (1381)، فلسفه ذهن و معنی، تهران: نقش جهان.
اکبری، بهمن (1387)، «بحران هویت و هویت دینی»، فصلنامه پیک نور، سال ششم، شماره 4.
امین‌زاده، بهناز، (1378)، «حیاط مساجد، بررسی تاریخی و سیر تحول آن»، مجموعه مقالات همایش مسجد، تهران: انتشارات دانشگاه هنر.
امین‌زاده، بهناز (1379)، «حکمت تماس با طبیعت در شهرهای مسلمین»، صفه، شماره 31.
انصاری، مجتبی؛ احسان شریفیان و محمدمهدی عبدالهی ثابت (1392)، «وحدت گرایی رویکردی الهی به طراحی شهری»، هویت شهر، شماره 16.
بحرینی، سیدحســین (1382)، فرآیند طراحی شهری، تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
براتی، ناصــر (1382)، زبان، تفکر و فضا، پیــش درآمدی بر نگره‌های بعد از مدرنیسم به محیط‌زیست، تهران: انتشارات سازمان شهرداری‌های کشور.
بنتلی، ای ین؛ آلن الکک؛ پال مورین؛ سومک گلین و گراهام اسمیت (1386)، محیط‌های پاسخ ده، ترجمه: مصطفی بهزاد‌فر، تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران.
بمانیان، محمدرضا؛ محمدرضا پورجعفر؛ فریال احمدی و علیرضا صادقی (1389)، «هویت معنوی و انگاره‌های قدسی در معماری مساجد شیعی»، فصلنامه شیعه شناسی، شماره 30.
بمانیان (1393)، «معنا و مفهوم‌شناسی شهر ایرانی ـ اسلامی»؛ مبانی نظر و مصداق‌ها، شهر پایدار، شماره 1.
بهزاد‌فر، مصطفی (1399)، اصول طراحی دالان‌های دروازه ای شهر، تهران: دانشگاه علم و صنعت.
پارسانیا، حمید، (1392)، جهان های اجتماعی، قم: کتاب فردا.
پورجعفر، محمدرضا و لیلا السادات هاشمی دمنه (1390)، «نقش اکولوژی اجتماعی در بافت قدیم شهر ری»، پژوهش‌های جغرافیایی، شماره 39.
تقوایی، علی اکبر و سکینه معروفی (1389)، «ارزیابی نقش مساجد در ارتقاء کیفیت محیط، مطالعه موردی: مسجد امیر تهران»، مدیریت شهری، شماره 25.
توکل، محمد (1388)، جامعه شناسی معرفت، جستاری در تببین رابطه ساخت و کنش اجتماعی و معرفت‌های بشری، تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
حبیبــی، سیدمحســن (1380)، «فضای شهری: برخوردی نظریه ای»، صفه، شماره 33.
حکمت، نصرالله (1384)، حکمت و هنــر در عرفان ابن عربی، تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.
حیدر، گلزار (1363)، «هنر اسلامی: گزیده ای از مقاله به‌سوی یک محیط اسلامی طراحی محیط در معماری اسلامی»، ترجمه: طاهر پسند، هنر، شماره 7.
حیدری، علی اکبر و عیسی قاسمیان (1398)، «تحلیل نمودپذیری مفهوم قناعت در الگوی خانه‌های سنتی ایرانی (نمونه موردی: خانه مرتاض در یزد)»، فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی، شماره 23.
جعفری تبریزی، علامه محمدتقی (1369)، زیبایی و هنر از دیدگاه اسلام، تهران: موسسه تدوین و نشر آثار استاد علامه محمد تقی جعفری.
جوادی آملی، عبدالله (1381)، صهبای حج، قم: مرکز نشــر اسراء.
جوادی آملی، عبدالله (1388)، جامعه در قرآن، قم: مرکز نشــر اسراء.
جوادی آملی، عبدالله (1389)، فلسفه حقوق بشر، قم: مرکز نشــر اسراء.
جوادی آملی، عبدالله (1380)، انتظار بشر از دین، قم: مرکز نشــر اسراء.
جوادی آملی، عبدالله (1392)، حق و تکلیف در اسلام، قم: مرکز نشــر اسراء.
جوارشکیان، عباس (1387)، «اجتماع دو منظر اصالت ماهیت و اصالت وجود در نظریه اصالت پدیداری معنا»، مطالعات اسلامی و فلسفه کلام، شماره 81.
خنیفر، حسین و ناهید مسلمی (1398)، اصول و مبانی روش‌های پژوهش کیفی، تهران: انتشارات نگاه دانش.
رئیسی، محمدمنان و عبدالحمید نقره کار (1394)، «هستی شناسی معنا در آثار معماری»، هویت شهر، شماره 24.
ساسانی، فرهاد (1381)، عوامل مؤثر در تفسیر و فهم متن؛ تفسیرگری پیوستاری، رساله دکتری، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.
سبحانی نیا، محمد تقی (1393)، قرآن کتاب اخلاق، قم: انتشارات دارالحدیث.
سجادزاده، حسن و محمدتقی پیربابایی (1391)، «مفاهیم فضای شهری در شهر اسلامی»، فصلنامه شهر ایرانی ـ اسلامی، شماره 10.
سجادزاده، حسن (1392)، «نگاهی واقعگرایانه به معنای فضای شهری در شهر اسلامی»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 14.
سجادزاده، حسن؛ عادل شریفی؛ محمدعلی اسدی و ندا شریفی (1394)، «دل‌بستگی مكانی و ادراك كیفیت محیطی بر میزان حس رضایت در محله سنتی (نمونه موردی: محله حاجی همدان)»، نشریه پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، شماره 22.
سعیدنیا، احمد، (1379)، مدیریت شهری، جلد یازدهم کتاب سبز شهرداری ها، تهران: سازمان شهرداری‌های کشور.
ســیدرضی، محمد (1390)، نهج البلاغه، مترجم: محمد دشــتی، قم: انتشارات علویون.
شریف‌زادگان، حسین و سحر ندایی طوسی (1394)، روش‌های پژوهش کیفی در برنامه‌ریزی توسعه، تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
صارمی، حمیدرضا؛ کاظم تقی‌نژاد و سیما پیری (1395)، «تجلی اصل وحدت در کثرت در مرکز محله شهراسلامی، مطالعه موردی: میدانگاه عباسعلی شهرگرگان»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 26.
صارمی، حمیدرضا و آیلین شیدایی (1399)، «خوانش سرمایه اجتماعی در حکمت صدرایی»، فصلنامه نظریه‌های اجتماعی متفكران مسلمان، سال دهم، شماره 1.
صبا، سامان (1399)، «کاربست واقع‌گرایی اسلامی در فهم ارزش‌های انسانی مکان در معماری»، فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، سال پنجم، شماره 2.
صدرالدین شیرازی (1360)، الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوكیه، تصحیح: سیدجلال الدین آشتیانی، تهران، نشر دانشگاهی.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (1387)، المبدأ والمعاد، تصحیح: سید جلال الدین آشتیانی. تهران: انجمن حکمت و فلسفه.
صدرالدین شیرازی (1354)، المبدأ و المعاد، تصحیح: سیدجلال الدین آشتیانى، تهران: انجمن حكمت و فلسفه ایران.
ضرغامی، اسماعیل؛ عبدالحمید قنبران؛ پوریا سعادتی وقار و مرتضی ضامنی (1397)، «نقش خوانایی کالبدی بر امنیت بوستان‌های شهری (نمونه موردی: بوستان مردم همدان)»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 32.
طباطبائی، سید محمد حسین (1346)، تفسیر المیزان، جلد 2، ترجمه: سید محمدباقر موسوی همدانی، قم: دارالعلم.
طباطبائی، سید محمد حسین (1374)، تفسیر المیزان، جلد 4، ترجمه: سید محمدباقر موسوی همدانی، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی.
طباطبائی، سید محمد حسین (1378)، تفسیر المیزان، جلد 14، ترجمه: سید محمدباقر موسوی همدانی، تهران: انتشارات محمدی.
طباطبائی، سید محمد حسین (1384)، تفسیر المیزان، جلد 15، ترجمه: سید محمدباقر موسوی همدانی، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی.
طباطبائی، سید محمد حسین (1363)، تفسیر المیزان، جلد 28، ترجمه: سید محمدباقر موسوی همدانی، تهران: انتشارات محمدی.
طباطبائی، سید محمد حسین (1357)، تفسیر المیزان، جلد 32، ترجمه: سید محمدباقر موسوی همدانی، تهران: انتشارات محمدی.
طباطبائی، سید محمد حسین (1361)، تفسیر المیزان، جلد 34، ترجمه: سید محمدباقر موسوی همدانی، تهران: انتشارات محمدی.
طباطبائی، سید محمد حسین (1362)، تفسیر المیزان، جلد 12، ترجمه: سید محمدباقر موسوی همدانی، تهران: انتشارات محمدی.
طباطبائی، سید محمد حسین (1362)، تفسیر المیزان، جلد 40، ترجمه: سید محمدباقر موسوی همدانی، تهران: انتشارات محمدی.
قاسمی، کیمیا؛ مهدی حمزه‌نژاد و ابوالفضل مشکینی (1398)، «ارائه الگوی برنامه‌ریزی کالبدی شهر ایرانی اسلامی برای پاسخ به نیازهای انسان از منظر اسلام»، نقش جهان، دوره 9، شماره 3.
کرمونا، متیو؛ کلودیو دی ماگالئس و لئو هاموند (1397)، فضای عمومی: ابعاد مدیریتی، ترجمه: ایرج اسدی و مهدی عباس‌زاده، تهران: سمت.
کرمونا، متیو؛ تیم هیث، تنر اک و استیون تیسدل (1391)، مکان‌های عمومی، فضاهای شهری: ابعاد گوناگون طراحی شهری، ترجمه: فریبا قرائی، مهشید شکوهی، زهرا اهری و اسماعیل صالحی، تهران: دانشگاه هنر.
کرمونا، متیو و استیو تیزدل (1394)، خوانش مفاهیم طراحی شهر، ترجمه: کامران ذکاوت و فرناز فرشاد، تهران: آذرخش.
کریمی، محمد کاظم و کریم خان محمدی (1393)، «رویکردهای سیاسی اجتماعی در فلسفه ملاصدرا»، فصلنامه علمی پژوهشی سیاست متعالیه، شماره 5.
کوشا، غلام حیدر (1395)، «هستی شناسی اجتماعی در حکمت صدرایی (بررسی «تکوین جامعه» و «هستی اجتماعی انسان» در حکمت متعالیه)»، تحقیقات بنیادین علوم انسانی، شماره 5.
گاکار، کوروش، (1393)، آفرینش مکان پایدار، تأملی در باب نظریه طراحی شهری، تهران: مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
مجلسی، محمدتقی (1362)، بحار الانوار، جلد 1، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
مجلسی، محمدتقی (1363)، بحار الانوار، جلد 72، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
مجلسی، محمدتقی (1363)، بحار الانوار، جلد 74، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
محقق داماد، سید مصطفی (1393)، قواعد فقه: بخش مدنی (مالکیت و مسئولیت)، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
مشکینی، ابوالفضل و علی رضایی مقدم (1393)، «بررسی مؤلفه‌های شهر اسلامی با تأکید بر نقش و اهمیت فرهنگ سازی در تحقق الگوی شهرسازی اسلامی ـ ایرانی»، نشریه شهر پایدار، شماره 1.
مطهری، مرتضی (1367)، مسئله شناخت، تهران: انتشارات صدرا.
معماریان، غلامحسین (1395)، سبک شناسی معماری ایرانی، تهران: معماریان.
میرمقتدایی، مهتا (1383)، «معیارهای شناخت و ارزیابی هویت کالبدی شهرها»، نشریه هنرهای زیبا، شماره 19.
نصر، سیدحســین (1389)، هنر و معنویت اســلامی، مترجم: رحیم قاسمیان، تهران: انتشارات حکمت.
نقره‌کار، عبدالحمید (1381)، انسان، طبیعت و معماری، تهران: دانشگاه پیام نور.
نقره‌کار، عبدالحمید (1387)، درآمدی بر هویت اسلامی در معماری، تهران: وزارت مسکن و شهرسازی، دفتر معماری و طراحی شهری، شرکت طرح و نشر پیام سیما.
نقره‌کار، عبدالحمید و محمدمنان رئیسی (1391)، «تحقق پذیری هویت اسلامی در آثار معماری»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 7.
نقره‌کار، عبدالحمید؛ مهدی حمزه‌نژاد و صدیقه معین مهر (1392)، «راهبردهای تقویت تعاملات انسانی در طراحی محیط زندگی از منظر اسلامی (مطالعه موردی: بررسی بافت کهن کرمان در دو مقیاس محله، خانه)»، مطالعات شهری، شماره 7.
نقی‌زاده، محمد (1377)، «صفات شهر اسلامی در متون اسلامی»، هنرهای زیبا، شماره 4 و 5.
نقی‌زاده، محمد (1379)، «صفات شهر اسلامی از دیدگاه قرآن»، مطالعات تاریخی قرآن و حدیث (صحیفه مبین سابق)، شماره 22.
نقی‌زاده، محمد و بهناز امین‌زاده (1379)، «رابطه «معنا» و «صورت» در تبیین مبانی هنر»، هنرهای زیبا، شماره 22.
نقــی‌زاده، محمد (1386)، زیبایی و هویت شــهر در پرتو تفکر اسلامی، اصفهان: انتشارات سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان.
نقی‌زاده، محمد (1389)، «تأملی در چیستی شهر اسلامی»، فصلنامه شهر ایرانی اسلامی، شماره 1.
نقی‌زاده، محمد (1395)، طراحی شهر و فضای شهری ایرانی (مبانی، اصول، معیارها، نمونه ها)، تهران: خورشید باران.
هاگت، پیتر (1373)، جغرافیای تركیبـی نـو، متـرجم: شاپور گودرزی‌نژاد، تهران: انتشارات سمت.
Banerjee, T, (2002), «The Future of Public Space: Beyond Invented Streets and Reinvented Places», Journal of the American Planning Association, 67.
Buchanan, P. (1988), «What City? A Plea for Place in the Public Realm», Architectural Review, 1101.
Jacobs, J. (1961), «The Death and Life of Great American Cities: The Failure of Modern Town Planning», London: Peregrine Books.
Jacobs, A. & Appleyard, D. (1987), «Towards an Urban Design Manifesto: A Prologue», Journal of the American Planning Association, 53.
Lynch, K. (1960), The Image of the City, Cambridge: MIT Press.
Norberg Schulz, C. (1976), «The Phenomenon of Place», In: A. R. Cuthbert (Ed.) (2003), Designing Cities: Critical Readings in Urban Design, Oxford: Blackwell.
Relph, E. (1976), «On the Identity of Places», In: M. Carmona & S. Tiesdell (Eds.) (2007), Urban Design Reader, Oxford: Architectural Press.
Tibbalds, F. (2000), «Making People Friendly Towns: Improving the Public Environment in Towns and Cities», UK: Taylor & Francis.
