نقش مدارس شیعی عصر صفویه در توسعه فرهنگ وتمدن اسلامی (با تاکید بر دو مدرسه خان شیراز و مدرسه چهار باغ اصفهان)
الموضوعات :ابوطالب احمدی مقدم 1 , مهدی گلجان 2 , رامین یلفانی 3
1 - واحد یادگار امام خمینی (ره)، شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی
2 - واحد یادگار امام خمینی (ره)، شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی
3 - واحد یادگار امام خمینی (ره)، شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی
الکلمات المفتاحية: مدارس, نظام آموزشی, عصر صفوی, مدرسه خان, مدرسه چهارباغ, تمدن اسلامی,
ملخص المقالة :
بر اساس منابع مکتوب، تدریس و آموزش در اسلام تا قرن چهارم هجری قمری به شیوه کاملا سنتی و در مساجد و مکتب خانه ها صورت می گرفت. به تدریج از اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری علما و امراء به تاسیس دارالعلوم و مدارسی اقدام ورزیدند و از قرن پنجم هجری قمری، تحول عظیمی در شیوه آموزشی در ایران و سرزمینهای تحت حاکمیت سلاجقه رخ داد و مدارس بیشماری در سراسر کشور تاسیس گردید. این روند در طی دو دوره ایلخانی و تیموری تداوم یافت و در نهایت در عصر صفویه به اوج خود رسید. دوره صفویه به عنوان عصر كلاسیك در تاریخ مدارس ایران اسلامی معرفی گشته است. طی این دوره دو عامل مهم: تشکیل دولت متمرکز ایرانی و رسمی بافتن مذهب شیعی، راه را برای ایجاد نظام آموزشی پویا و جدید و در قالبی نو فراهم کرد و نتیجه این امر فزونی مدارس و تاسیسات علمی و آموزشی را موجب گردید. پژوهش پیش رو به شیوه کتابخانه ای و میدانی و به روش توصیفی - تحلیلی و تاریخی، به دنبال تاثیر مدارس عصر صفوی خصوصا دو مدرسه خان شیراز و مدرسه چهارباغ اصفهان بر توسعه فرهنگی در ایران و جهان اسلام است. بررسی ها و مطالعات صورت گرفته نشان می دهد که مدارس عصر صفوی، خصوصاً دو مدرسه خان شیراز و چهار باغ اصفهان، با توجه به اهمیت ویژه و حضور اساتید و مدرسان برجسته شیعی در آنها، نقش مهمی در رونق نظام آموزشی و تربیت جوانان ایران و در نهایت شکوفایی فرهنگ ایرانی - اسلامی داشته اند. بر این اساس در جامعه عصر صفوی، این مدارس و نظام آموزشی هستند که موجب هویت بخشی به جامعه صفوی گشته و همین گسترش روزافزون نظام های آموزشی در بافت جامعه شیعی مذهب صفویان، منجر به تغییر رفتارهای اجتماعی و و در نهایت رشد و پیشرفت تدریجی فرهنگ و تمدن جامعه اسلامی آن دوران گشته است.
آصف، محمد هاشم، 1352، «رستم التواریخ»، به اهتمام محمدمشیری، چاپ دوم، تهران: انتشارات طهوری.
آقا داوودی، محی¬الدین، زکریایی کرمتنی، ایمان، خواجه احمد عطاری، علیرضا، گونه شناسی کتیبه¬های مسجد – مدرسه چهارباغ اصفهان با تأکید بر ویژگی¬های ساختاری، مجله پژوهش هنر، سال هشتم، شماره پانزدهم، 71 – 85.
ابوالقاسمی، محمدصادق میرزا، 1393، کتیبه¬نگاری الوان: ویژگی¬های تاریخی و هنری کتیبه سر در مدرسه خان، فصلنامه نگره، شماره 32، 64 – 55
الاصفهانی، محمدمهدي بن محمدرضا، 1340، نصف جهان فی تعریف الاصفهان، تصحیح و تحشیه منوچهر ستوده، تهران: انتشارات امیرکبیر
اولئاریوس، آدام، 1369، سفرنامه اولئاریوس، ترجمه حسین کرد بچه، جلد دوم، تهران: نشر کتاب برای همه
اولئاریوس، آدام، 1385، سفرنامه آدام اولئاریوس: ایران عصر صفوي از نگاه یک آلمانی، تهران: بتکار نو
بخشی استاد، موسی-الرضا، احمدی، نزهت، 1392، تأثیر علمی مدارس در عصر صفوی، پژوهش¬نامه تاریخ اسلام، سال سوم، شماره یازدهم، 7 – 27.
بخشی استاد، موسی¬الرضا، رضایی، رمضان، 1393، نقش مدارس عصر صفویه در گسترش تشیع دوازده‌امامی، ادیان و عرفان، سال چهل و هفتم، شماره دوم، 197 – 216
بلر، شیلا و ام¬بلوم، جاناتان، 1381، هنر و معماری اسلامی ایران، ترجمۀ اردشیر اشراقی، تهران: نشر سروش،
پرسی مولزورث، سایکس، 1380، تاریخ ایران، جلد دوم، ترجمه فخرالدین محمدتقی فخرداعی گیلانی، تهران: انتشارات افسون
پیرنیا، محمد کریم، 1387، سبک¬شناسی معماری ایرانی، چاپ هشتم، تهران: نشر سروش دانش
پیرنیا، محمد کریم، معماریان، غلامحسین، 1374، آشنایی با معماری اسلامی ایران، چاپ سوم، تهران: انتشارات دانشگاه علم و صنعت
ترکمان، اسکندربیگ، 1317، ذیل تاریخ عالم¬آرای عباس، ترجمه سهیل خوانساری، تهران: انتشارات اسلامیه
جزایری، عبدالله بن نورالدین، 1367، الاجازه الکبیره، قم: مکتبه آیه اهلل المرعشی النجفی
جلیلی، تورج، جوهر زاده، حسین، 1395، بررسی ابعاد پایداری در مدارس سنتی ایران نمونه موردی مدرسه خان شیراز، چهارمین کنفرانس ملی توسعه پایدار در علوم جغرافیا و برنامه‌ریزی، معماری و شهرسازی، 1 – 9
جویری، عطیه، 1397، بررسی توسعه حیات شهری در دوره شاه سلطان حسین صفوی و تأثیرات سنت وقف بر آن، پایان-نامه کارشناسی ارشد، رشته باستان¬شناسی، به راهنمایی دکتر علی زارعی، دانشگاه بیرجند.
حسنی، عطاالله، 1385، آموزش¬های نظری در عصر صفوی، پژوهشنامه علوم انسانی، شماره 52، 153 – 168
حمزوی، راضیه، طغیانی، شیرین، نقی زاده، محمد، احمدی، فرشته، نشریه پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، سال هشتم، شماره سی و یکم، 224 – 207
خاتون‌آبادی، عبدالحسین، 1356، وقایع السنین و الاعوام، یا، گزارش‌های سالیانه از ابتدای خلقت تا سال ۱۱۹۵ هجری، تهران: نشر اسلامی
درخشانی، محمد، 1396، مدارس عصر صفوی، فصلنامه تاریخ نو، سال هفتم، شماره نوزدهم، 49 – 81
دیولافوا، ژان، 1390، سفرنامه مادام دیولافوا، ترجمه همایون فره¬وشی، تهران: انتشارات دنیای کتاب
زارعیان، مریم، 1391، مناسبات روحانیان با دولت در عصر صفوی، جامعه‌شناسی تاریخی، دوره 4، شماره 2، 116 - 87
سلطان‌زاده، حسین، 1364، تاریخ مدارس ایران از عهد باستان تا تأسیس دارالفنون، تهران: انتشارات نگاه
سلیمانی شیجانی، زینب، 1392، طراحی مجموعه پژوهشی - یادمانی ملاصدرا در جوار مدرسه خان شیراز، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، رشته معماری، دانشکده معماری و هنر، دانشگاه گیلان.
سمیع آذر، علیرضا، 1376، تاریخ تحولات مدارس در ایران، تهران: انتشارات سازمان نوسازی توسعه و تجهیز مدارس کشور
شاردن، ژان، 1338، سیاحت¬نامه شاردن، به کوشش محمد عباسی، تهران: انتشارات امیرکبیر
شاردن، ژان، 1374، سفرنامه شاردن، ترجمه اقبال یغمایی، تهران،: انتشارات توس.
صفت¬گل، منصور، 1381، ساختار نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفوی، چاپ اول، تهران: خدمات فرهنگی رسا
عظمتی، حمیدرضا، امینی فر، زینت، پور باقر، سمیه، 1395، الگوی چیدمان فضایی مدارس نوین مبتنی بر اصول مدارس اسلامی، فصلنامه علمی پژوهشی نقش‌جهان، تهران،16 -21
کربن، هانری، 1372، ملاصدرا، ترجمه و اقتباس ذبیح‌الله منصوری، تهران: سازمان انتشارات جاویدان
کسایی، نورالله، 1374، مدارس نظامیه و تأثیرات علمی و اجتماعی آنها. تهران: انتشارات امیرکبیر.
کمپفر، انگلبرت، 1350، در دربار شاهنشاه ایران، ترجمه کیکاووس جهان داری، تهران: انتشارات انجمن آثار ملی
کمپفر، انگلبرت، 1363، سفرنامه کمپفر به ایران، ترجمه کیکاووس جهان داری، چاپ سوم، تهران: شرکت سهامی انتشارات خوارزمی
کیانمهر، قباد، تقوی¬نژاد، بهاره، 1390، مطالعه تطبيقي مضامين كتيبه¬های کاشی‌کاری مدرسه چهارباغ اصفهان، پژوهش¬های تاریخی، دوره جدید، سال سوم، شماره دوم (پیاپی 10)، 154 - 133
کیانی، محمد یوسف، 1393، تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی، چاپ شانزدهم، تهران: انتشارات سمت
الگور، سیریل، 1357، طب در دوره صفویه، ترجمه محسن جاویدان، تهران: انتشارات دانشگاه تهرانمتدین، حشمت اله، آهنگری، محبوبه، 1395، بازاندیشی در کیفیت ارتباط مدرسه و شهر بر پایه تحلیل اجتماع‌پذیری مدارس دوره تیموری تا ابتدای قرن چهاردهم، نشریه هنرهای زیبا، دوره 21، شماره 4، 75 – 86
موسوی فریدنی، محمدعلی، 1378، اصفهان از نگاهی دیگر، اصفهان: نشر نقش خورشید. موسویان، سید محمد، 1387، اصول و مبانی در طراحی معماری و شهرسازی، چاپ سوم، تهران، انتشارات آذرخش
موسوی خو، سید محمد، مهمان¬نواز، محمود، 1397، محاسن و معايب نظام آموزشي اماميه در عصر صفوي با تأكيد بر رياض¬العلماء، مطالعات تاریخ اسلام، سال دهم، شماره 38، 139 – 160.
نوایی، عبدالحسین و غفاری فرد، عباسقلی، 1386، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوران صفوی، تهران: انتشارات سمت
نویدی شیرازی، خواجه زین‌العابدین علی (عبدی بیگ)، 1369، تکمله الاخبار (تاریخ صفویه از آغاز تا 978 ق)، تصحیحی و تعلیقات: عبدالحسین نوایی، تهران: نشر نی
واله اصفهاني، محمد يوسف، 1382، ايران در زمان شاه صفي و شاه‌عباس دوم، مصحح محمدرضا نصـيري، تهـران: انجمـن آثار و مفاخر فرهنگي
وثیق، بهزاد، قدردان، رضا، 1395، مفهوم آموزش و تأثیر آن در معماری مدارس اسلامی (مقایسه تطبیقی مدارس سلجوقی و صفوی)پژوهش¬های معماری اسلامی، سال چهارم، شماره دوازدهم، 40 – 58.
وکیلیان ، منوچهر : 1390 ، تاریخ آموزش‌وپرورش در اسلام و ایران ، انتشارات پیام نور .
ولایتی، علی¬اکبر، 1384، پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، جلد سوم، چاپ چهارم، تهران: مرکز اسناد و خدمات پژوهشی وزارت امور خارجه
هنرفر، لطف¬الله، 1350، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، اصفهان: انتشارات کتاب‌فروشی ثقفی.
هوشیاری، محمدمهدی، پور نادری، حسین، فرشته نژاد، مرتضی، 1393، گونه شناسی مسجد مدرسه در معماری اسلامی ایران، بررسی چگونگی ارتباط میان فضای آموزشی و نیایشی، مطالعات معماری ایران، شماره 3، 54 – 37.
هیلن براند، رابرت، 1994، معماری اسلامی، ترجمه ایرج اعتصام، تهران: سازمان فناوری اطلاعات شهرداری تهران
Walton, Douglas; “what is propaganda, and what exactly is wrong with it?”, public affairs quarterly, V. 11, No. 4, 1997..
