واکاوی بداء از دیدگاه فریقین با نگاهی به آیات و روایات
الموضوعات :علی احمد ناصح 1 , زهرا مولا قلقاچی 2 , فاطمه محمدزاده 3
1 - دانشگاه قم
2 - دانشگاه قم
3 - دانشگاه قم
الکلمات المفتاحية: بداء, فریقین, لوح محو, لوح اثبات, ام الکتاب,
ملخص المقالة :
مساله «بداء» از جمله مسایلی است که علمای مذاهب اسلامی در مورد آن دیدگاه‌های مختلفی دارند. این مسئله از ویژگی‌های تفکر شیعی و متأثر از نصوص دینی است. از نظر شیعه، اعمال انسان در سرنوشتش تأثیر گذار است و خداوند براساس اعمال صالح یا ناصالح وی، تقدیرش را تغییر می‌دهد. برخلاف یهود که دست خدا را از هرگونه تغییر و تبدیل بسته می‌دانند. در اهمیت مبحث «بداء» همین بس که امام صادق می‌فرماید: «مَا عُبِدَ اللَّهُ بِشَیْ‌ءٍ مِثْلِ الْبَدَاء» از اینرو راقمان این سطور درصددند به روش توصیفی- تحلیلی به تبیین هرچه بیشتر این موضوع بپردازند. به همین منظور پس از مفهوم شناسی واژه «بداء» و ذکر تفاوت آن با نسخ، به بررسی دیدگاه مفسران و علمای اهل تسنن پیرامون بداء پرداخته و ضمن نقل اقوال مشهور، دلایل شیعه بر اثبات بداء و اتهامات علیه شیعه را نیز مطرح نموده و با استدلالات عقلی و نقلی شیعه را از تهمت‌های ناروای مخالفان مبرا ساخته است. بنابراین از نگاه مسلمانان هر نوع تحول و دگرگونی تحت قدرت و سیطره تدبیر خداوند بزرگ قرار دارد و قدرت خدای سبحان علی الاطلاق نافذ است و کسی توان ممانعت از تحقق آن را ندارد. قرآن کریم که کتاب جامع و جاویدان برای هدایت است، نیز در آیاتی چند بر آن تصریح نموده است.
قرآن مجید
ابن بابویه، محمد بن علی (صدوق)، (1414 ق)، اعتقادات الإمامیه، قم: کنگره شیخ مفید، چاپ دوم.
ـــــــــــــــــــــ، (1398 ق)، توحید صدوق، قم: جامعه مدرسین.
ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، (1379)، فتح الباری شرح صحیح البخاری، بیروت: دار المعرفة.
ابن شهر آشوب مازندرانی،(1369ق)، محمد بن علی، متشابه القرآن و مختلفه، قم: دار بیدار للنشر.
ابن فارس، أحمد،(1404ق)، معجم مقایس اللغه، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
ابن کثیر، اسماعیل بن احمد،(1419ق)، تفسیر القران العظیم، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن منظور، محمد بن مکرم،(بی¬تا)، لسان العرب، بیروت: دار صادر، بی تا، چاپ سوم.
احمد بن حنبل شیبانی، (1421ق)، المسند؛ بیروت: الرسالة.
اشعری، ابوالحسن،(1957م)، الانتصار و الرّدّ علی ابن الرّواندی؛ بیروت: بی نا.
آلوسی، محمود بن عبدالله، (1415ق)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
بخاری، محمد بن اسماعیل، (1425ق)، صحیح البخاری؛ بیروت: دارالکتب العلمیه.
برنجکار، رضا، (1379)، بداء از دیدگاه معصومان علیهم السلام، قم: فرهنگ جهاد.
________(1385)، معرفت عدل الهی، تهران: انتشارات نبأ5.
بلاغی، محمدجواد،(1414ق)، خویی، ابوالقاسم، رسالتان فی البداء؛ قم: نشر یاران.
جوادی آملی، عبد الله،(1387)، تسنیم؛ قم: اسراء.
____________، (1386)، رحیق مختوم، قم: اسراء، چاپ سوم.
___________، (1385)، هدایت در قرآن، قم: اسراء، چاپ دوم.
جوهری، اسماعیل بن حماد، (1376ش)، الصحاح، بیروت: دار العلم للملایین، الطبعة الأولی.
حائری تهرانی، میر سید علی؛ مقتنیات الدرر و ملتقطات الثمر؛ تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1377 ش، چاپ اول.
حر عاملی، محمد بن حسن، (1409)، الوسائل الشیعة، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام، چاپ اول.
خویی، سید ابوالقاسم، (1414م)، البیان فی تفسیر القرآن، قم: موسسة احیاء آثار آیت الله خوئی.
خیاط المعتزلی، عبدالرحیم بن محمّد، (1957م)، الانتصار و الرّد علی ابن الملحد، بیروت: المطبعه الکاثولیکیه.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، (بی¬تا)، مفردات الفاظ القرآن، بیروت: دار القلم.
زمخشری، محمود بن عمر، (1407)، الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، بیروت: دار الکتاب العربی.
سبحانی تبریزی، جعفر، (1379)، اضواء علی عقائد الشیعه الامامیه و تاریخهم، تهران: نشر مشعر.
سمرقندی، نصر بن محمد بن احمد، (بی¬تا)، بحر العلوم، بیروت: دار الفکر، بی تا.
سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر، (1404ق)، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.
طباطبایی، محمد حسین، (1390)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعهى مدرسين حوزه علميه قم.
ـــــــــــــــــــــــــــــ، (1370)، رسائل توحیدی، ترجمه و تحقیق علی ایروانی، بی‌جا: انتشارات الزهراء،چاپ اول.
طبرسی، فضل بن حسن، (1372ش)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: ناصر خسرو.
طبری، محمد بن جریر، (1412ق)، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار المعرفة، چاپ اول.
طوسی، محمد بن حسن، (1416)، التبیان فی تفسیر القرآن؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ــــــــــــــــــــــــــ، (1411)، الغیبة (محقق: عبادالله سرشار طهرانی و علی احمد ناصح)، قم: مؤسسه معارف اسلامی،، چاپ اوّل.
فخر رازی، محمد بن عمر، (1420ق)، التفسیر کبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
فیروز آبادی، محمد بن یعقوب، (بی¬تا)، قاموس المحیط، بیروت: دار الکتب العلمیة، چاپ اول.
قرائتی، محسن، (1383ش)، تفسیر نور؛ تهران: مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، چاپ یازدهم.
قرطبی، محمدبن احمد، (1364ش)، جامع الاحکام القرآن، تهرآن: ناصر خسرو.
کلینی، محمد بن یعقوب، (بی¬تا)، کافی؛ تصحیح علی اکبر غفاری، تهران: مکتبه اسلامیه.
مجلسی، محمد باقر، (1403ش)، بحار الأنوار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
__________، (1404ق)، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تهران: دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم
مطهری، مرتضی، (1387ش)، انسان و سرنوشت، قم: انتشارات صدرا مفید، محمد بن محمد، (1387)، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، تهران: آدینه گل مهر.
مکارم شیرازی، ناصر، (1371ش)، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
ملکی میانجی، محمد باقر، (1415ق)، توحید الامامیه، تهران: وزاره الثقافه و الارشاد الاسلامی، موسسه الطباعه و النشر.
میر داماد، محمدباقر بن محمد، (1374ش)، نبراس الضیاء، قم: انتشارات هجرت.
نسائی، ابو عبدالرحمن، (بی¬تا)، سنن، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
نیشابوری، مسلم بن حجاج، (1412ق)، صحیح مسلم، بیروت؛ لبنان: دارالکتب العلمیه، چاپ اول.
هیثمی، نور الدین، (1414ق)، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، قاهره: مکتبه القدسی
