تبیین جایگاه خدا در انسان شناسی ملاصدرا
الموضوعات :قربانعلی کریم زادۀ قراملکی 1 , محرم رحیمی 2
1 - دانشگاه تبریز
2 - دانشگاه تبریز
الکلمات المفتاحية: انسان شناسی, نفس, عالم مثال, عالم عقل حرکت جوهری, ملاصدرا,
ملخص المقالة :
خداوند و تصوری که در حکمت متعالیه از او وجود دارد، مهم‌ترین نقش را در انسان شناسی ملاصدرا ایفا می‌کند. از نظر ملاصدرا تمامی کائنات جلوه‌های مختلف خداوند هستند و انسان، کامل‌ترین جلوۀ اوست که در آیات قرآنی به خلیفۀ الهی و امانت‌دار خداوند توصیف شده است. مهم‌ترین مبانی ملاصدرا در انسان‌شناسی، اصالت وجود، وحدت تشکیکی وجود و حرکت جوهری است. وی نفس انسانی را در بستر حرکت جوهری دارای مراتب ماده، مثال و عقل دانسته و در نهایت به مقام فوق عقل دست می‌یابد. داشتن مراتب گوناگون، خدشه ای بر وحدت نفس وارد نمی‌سازد همانطور که خداوند هم دارای جلوه‌هایی از عقل، مثال و ماده بوده؛ ولی این منافی با وحدت او نیست. وحدت خداوند، وحدت حقّه است و انسان نیز وحدتی ظل وحدت حقّۀ خداوند دارد. تناظر خداوند و انسان به این مسئله ختم نمی‌شود: در نگرش صدرایی همانطور که خداوند خالق و مبدع هستی است، انسان نیز به‌عنوان خلیفه و جانشین وی دارای این ویژگی است؛ یعنی با قوۀ تخیل خود، وجودات ذهنی را در سرزمین خیال می‌آفریند، تفاوت تنها در این است که ابداع خداوند در قلمرو خارج است و ابداع تخیل در قلمرو ذهن. این مقاله به تبیین جایگاه خداوند در انسان‌شناسی ملاصدرا بر مبنای اصالت وجود وحرکت جوهری می‌پردازد. جایگاهی که ملاصدرا برای خداوند قائل است و تصویری که از او به عنوان مبدأ و غایت موجودات، ارائه می‌دهد، به خوبی می‌تواند، مبیّن جایگاه او در انسان شناسی‌اش باشد
۱. قرآن کریم (ترجمه مهدی فولادوند).
۲. ابن عربی، محی الدین (1370)، فصوص الحکم، تهران، انتشارات الزهرا، چاپ دوم.
۳. اکبریان، رضا،(1388)، جایگاه انسان در حکمت متعالیه صدرا، تهران، نشر علم.
۴. خمینی، روح الله(بی‌تا)، تقریرات فلسفه: کتابخانه دیجیتال امام خمینی(ره).
۵. سبزواری، حاج ملا هادی (1379)، شرح المنظومة، تصحیح و تعلیق آیت الله حسن زاده آملی، تهران، نشر ناب، چاپ اول.
۶. ـــــــــــ ، (1422)، شرح المنظومه، قم، نشر ناب.
۷. سجادی، سید جعفر (1379)، فرهنگ اصطلاحاتی فلسفی ملاصدرا تهران وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی چاپ اول.
۸. طالب زاده، حمید، (1390)، چگونگی گذر از خود شناسی به خدا شناسی از دیدگاه ملاصدرا، انسان پژوهی دینی، شماره 250، صص 89-110.
۹. مجلسی، محمد باقر، (1403)، بحارالانوار، بیروت، موسسه الوفاء، چاپ دوم.
۱۰. ملاصدرا، محمد بن ابراهیم صدرالمتألهین، (1378)، اجوبه المسائل، در مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتألهین، به کوشش احمد ناجی اصفهانی، تهران، حکمت.
۱۱. ـــــــــــ ، (1360)، اسرارالآیات، مقدمه و تصحیح از محمد خواجوی، تهران، انجمن حکمت و فلسفه ایران.
۱۲. ـــــــــــ ، (1425)، اسفار اربعه، ترجمه محمد خواجوی،انتشارات، تهران، مولی.
۱۳. ـــــــــــ ، (بی‌تا)، ایقاظ النّائمین، مصحح: محسن مؤیدی، بی¬جا، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران.
۱۴. ـــــــــــ ، تعلیقات علی حکمه الاشراق، (1897)، تهران، چاپ سنگی.
۱۵. ـــــــــــ ، (1366). تفسیر القرآن الکریم. جلد 5. تحقیق محمد خواجوی. قم: انتشارات بیدار. چاپ دوم.
۱۶. ـــــــــــ ، (1366)، تفسیر القران کریم، تحقیق محمد خواجوی، قم، انتشارات بیدار.
۱۷. ـــــــــــ ، (1980 و 1981)، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، چاپ سوم.
۱۸. ـــــــــــ ، (1410)، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، بیروت، دارإحیاء التراث العربی.
۱۹. ـــــــــــ ، (1368)، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه، جلد9، قم، مکتبه المصطفوی.
۲۰. ـــــــــــ ، (1375)، شرح الاسماء و شرح دعا الکبیر، به کوشش نجفقلی حبیبی، تهران، دانشگاه تهران.
۲۱. ـــــــــــ ، (1383)، شرح اصول کافی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
۲۲. ـــــــــــ ، (1377)، رساله سه اصل، تصحیح: سید حسین نصر، تهران، روزنه.
۲۳. ـــــــــــ ، (1382)، الشواهد الربوبیه، مصحح: سید جلال الدین آشتیانی، قم، انتشارات مطبوعات دینی.
۲۴. ـــــــــــ ، (1383)، ترجمه شرح اصول کافی کتاب الفضل العلم و الکتاب الحجه، به کوشش محمد خواجوی تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
۲۵. ـــــــــــ ،(1366)، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة. ترجمه جواد مصلح، تهران، سروش.
۲۶. ـــــــــــ ، (1378)، رساله شواهد الربوبیه، در مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتألهین، به کوشش احمد ناجی اصفهانی، تهران، حکمت.
۲۷. ـــــــــــ ، (1361)، العرشیه، مصحح، غلامحسین آهنی، تهران، انتشارات مولی.
۲۸. ـــــــــــ ، (1381)، كسر الاصنام الجاهلیة، مقدمه و تحقیق و تعلیق دکتر جهانگیری، تهران، بنیاد حکمت صدرا، چاپ اول.
۲۹. ـــــــــــ ، (1354)، المبدأ و المعاد، به تصحیح سید جلال آشتیانی، تهران، انجمن حکمت و فلسفه ایران.
۳۰. ـــــــــــ ، (1380)، المبدأ و المعاد. قم: دفتر تبلیغات اسلامی. چاپ سوم.
۳۱. ـــــــــــ ، (1242)، مبدأ و معاد ترجمه احمدبن المحمد الحسینی اردكانی، تهران، نشر نی.
۳۲. ـــــــــــ ، (1302ق)، مجموعة الرسایل التسعة، تهران، بی¬جا.
۳۳. ـــــــــــ ، (1375)، مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتألهین، مصحح حامد ناجی اصفهانی، تهران، انتشارات حکمت، چاپ اول.
۳۴. ـــــــــــ ، (1363)، المشاعر (الف)، به اهتمام هانری کربن، تهران، کتابخانه طهوری، چاپ دوم.
۳۵. ـــــــــــ ، (1363)، مفاتیح الغیب، تصحیح محمد خواجوی، تهران، موسسه تحقیقات فرهنگی.
۳۶. ـــــــــــ ، (1387)، المظاهر الاهیه فی الاسرار العلوم الکمالیه، تصحیح سید محمد خامنه ای، تهران، بنیاد حکمت صدرا.
۳۷. نصر، سید حسین، (1371)، سه حکیم مسلمان، ترجمه احمد آرام، تهران، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
