ارزیابی و رتبه‌بندی عوامل موثر بر ادراک حس معنویت در فضای داخلی مساجد؛ مطالعه موردی: مسجد نصیرالملک- شیراز
الموضوعات :محمدرضا ملکی 1 , قادر بایزیدی 2 , علی یونسی 3 , فرزین چاره جو 4
1 - دانشجوی دکتری معماری، گروه معماری، واحد سنندج، دانشگاه آزاد اسلامی، سنندج، ایران
2 - استادیار، گروه معماری، واحد سنندج، دانشگاه آزاد اسلامی، سنندج، ایران
3 - استادیار، گروه علوم اعصاب، دانشکده فناوری‌های نوین پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی تهران، تهران، ایران
4 - استادیار، گروه طراحی و برنامه‌ریزی شهری، واحد سنندج، دانشگاه آزاد اسلامی، سنندج، ایران
الکلمات المفتاحية: معماری, حس معنویت, مسجد نصیرالملک, روش معادلات ساختاری,
ملخص المقالة :
طراحی مساجد در تاریخ معماری ایران، همواره نقطه به اوج رسیدن هنر و معماری اسلامی بوده است. معماری مساجد به دنبال الهام از مفاهیم کلام الهی است تا فضایی ایجاد نماید که عالم ملکوت و عالم ناسوت را قرین هم سازد و فضای معنوی واحدی را بیافریند. در این پژوهش به بررسی میزان تاثیرگذاری عوامل موثر بر ادراک حس معنویت در فضای داخلی مسجد نصیرالملک شیراز پرداخته شده است. در این راستا ابتدا پارامترهایی که در ادراک حس معنویت موثر هستند مشخص شد و سپس تعداد 120 پرسشنامه از دانشجویان معماری و شهرسازی دانشگاه شیراز جمع‌آوری گردید که روایی و پایایی آن توسط آلفای کرونباخ مورد تایید قرار گرفته است. سپس با استفاده از مدل‌سازی معادلات ساختاری حداقل مربعات جزئی (PLS-SEM) به تجزیه و تحلیل پرداخته تا رابطه بین پارامترها بر یکدیگر مشخص گردد. عوامل موثر بر ادراک حس معنویت، عوامل اجتماعی، عوامل حسی، عوامل کالبدی و عوامل محیطی می‌باشد که نتایج نشان می‌دهد تفاوت معنی‌داری در رتبه شاخص‌ها وجود دارد. در ادامه شاخص‌ها بر اساس میزان تاثیر بر ادراک معنویت از رتبه 1 به معنای بیشترین تاثیر تا رتبه 15 به معنای کمترین تاثیر مرتب شده‌اند. یافته‌ها نشان می‌دهد بیشترین تاثیر بر ادراک معنویت مربوط به شاخص‌های کالبدی است.
احمدی‌شلمانی، محمدحسین (1390)، معماری معاصر مساجد، فرهیختگان دانشگاه، تهران.
آقابابایی، سارا؛ ملک‌پور، مختار و احمد عابدی (1388)، «اثربخشي آموزش کارکردهاي اجرايي بر عملکرد تحصیلی کودکان با ناتواني یادگیری املا»، تازه‌های علوم شناختی، سال 14، شماره 2، 72-63.
بخشوده، پریسا (۱۳۹۴)، «معجزه رنگ و نور در مسجد نصیرالملک شیراز»، اولین کنفرانس سالانه پژوهش های معماری، شهرسازی و مدیریت شهری، موسسه معماری و شهرسازی سفیران راه مهرازی، یزد.
بمانیان، محمدرضا؛ هادیان‌پور، محمد؛ مهدوی‌نژاد، محمدجواد و محمد حق‌شناس (1393)، «ظرفیت‌سنجی به‌کارگیری پوسته‌های دوجداره در طراحی معماری اقلیم گرم و خشک ایران به منظور کاهش مصرف انرژی (نمونه موردی شهر یزد)»، نشریه هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، شماره 3، 38-29.
بورکهارت، تیتوس (۱۳65)، «مداخلی بر اصول و روش هنر دینی»، مجموعه مقالات هنر معنوی، مطالعات دینی هنر، تهران.
حمزه‌نژاد، مهدی و مائده عربی (1393)، «بررسی اصالت اسلامی ایرانی در مساجد نوگرای معاصر؛ مطالعه موردی: طرح مسجدچهارراه ولی‌عصر (عج) تهران». مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 15، 61-47.
زبردستان، نجمه؛ موحد، خسرو و هادی کشمیری (1395)، «تبیین راهکارهای موثر در بکارگیری ادراکات حسی در فرایند طراحی معماری با رویکرد پدیده شناختی»، مدیریت شهری، ضمیمه شماره ۴۸، 264-245.
زمرشیدی، حسین و زهرا زمرشیدی (1393)، «معماری مساجد ایران و هنرهای قدسی آن»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 15، 20-5.
سبک روح، مرضیه و علی اکبر حیدری (۱۳۹۲)، «تأثیر نور در شکلگیری حس معنویت در مساجد»، اولین کنفرانس ملی معماری و شهرسازی اسلامی و ترسیم سیمای شهری پایدار با گذر از معماری ایرانی-اسلامی و هویت گمشده آن، زاهدان، مرکزآموزش علمی-کاربردی زاهدان.
شاهرودی، عباسعلی؛ حسینی، حمزه و زینب مومنی (1393)، «بررسی میزان انطباق معماری مساجد با نیازهای زنان (مطالعه موردی: مساجد شهرستان ساری)»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی و اسلامی. شماره 18، 53-39.
شهیدی. شهریار و سعیده فرج نیا، سعیده (1391)، «ساخت و اعتباریابی پرسشنامه سنجش نگرش معنوی»، روان شناسی و دین، شماره 5 (3)؛ 97-115.
صادقی حبیب‌آباد، علی؛ مهدی نژاد، جمال الدین و حمیدرضا عظمتی (1397)، «بررسی و بازخوانی مؤلفه‌های مؤثر بر ارتقاء "حس معنویت" در معماری مساجد»، معماری و شهرسازی پایدار، شماره 6 (1)، 61-78.
صارمی، حمیدرضا؛ خدابخشی، سحر و متین خلاق‌دوست (1395)، «بررسی تطبیقی جهت‌گیری شبستان در مساجد سنتی و معاصر»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 24، 84-65.
علی‌نژاد طیبی، نسرین و فرشته بدیعی (۱۳۹۵). «بررسی عوامل موثر بر حس تعلق به مکان مسجد نصیرالملک شیراز»، همایش ملی رویکردهای نوین در برنامه ریزی و توسعه پایدار منطقه ای، مرودشت، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مرودشت.
کاظمی، سید محمد و حسین کلانتری‌خلیل‌آباد (۱۳۹۰)، «ابزارهای پیام رسانی معنوی در معماری مسجد با تاکید بر نقش ایدئولوژی اسلامی»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره ، ۴۶- ۳۱.
لطفی، افسانه و بهادر زمانی (1394)، «نقش مؤلفه‌های منظرحسی در کیفیت محورهای مجهز محلی؛ (مطالعه موردی: محور علیقلی‌آقا در اصفهان)»، فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات شهری، شماره 13، 56-43.
معمارزاده طهران، غلامرضا و مهدی صانعی (1390)، «تهیه ابزاری استاندارد جهت سنجش معنویت در نظام اداری ایران»، فصلنامه رسالت مديريت دولتي، شماره 1. 1-27.
مقصودی، میترا؛ شاهرودی، عباسعلی؛ مهنام، امین و محمدجواد مهدوی‌نژاد (1396)، «کاربرد مهندسی علوم اعصاب در بازشناسی احساسات و ادراک پارامترهای محیطی تأثیرگذار بر آسایش انسان در فضاهای باز شهری»، اولین کنگره عمران، معماری و مطالعات شهری، شیراز. 241-228.
مهدی‌نژاد، جمال‌الدین؛ عظمتی، حمیدرضا و علی صادقی حبیب آباد (1397)، «رتبه‌بندي شاخص‌هاي آرامش معنوي در معماري مساجد سنتي مبتني بر ادراک "حس معنويت" با بهره گيري از روش VIKOR»، پژوهش‌های هستی‌شناختی، شماره 14، 59-82.
مهدی‌نژاد، جمال‌الدین؛ عظمتی، حمیدرضا و علی صادقی حبیب آباد (1397). «تحلیل مولفه های موثر بر درک حس معنویت در کالبد معماری مساجد ایرانی دوره اسلامی»، نخستین کنفرانس ملی شهر ایرانی اسلامی، تهران، پژوهشکده فرهنگ و هنر جهاد دانشگاهی.
مهدی نژاد، جمال الدین؛ عظمتی، حمید و علی صادقی حبیب آباد (1398)، «تبیین راهبردی مؤلفه های حس معنوی در معماری مساجد ایران». مطالعات ملی، 20 (2(78)), 77-94.
مهدی نژاد، جمال الدین، و علی صادقی حبیب آباد (1398)، «تحلیل و اولویت‌بندی سلسله مراتبی (ANP) مولفه‌های موثر بر حس معنویت در فضای مساجد با تاکید بر مولفه نور»، شیعه‌شناسی، 17 (65)، 32-7.
نصر، سید حسین (۱۳۸۱)، معرفت و معنویت، ترجمه انشا ا... رحمتی، تهران: دفتر پژوهش و نشر سهروردی.
نقی زاده، محمد (1385)، مبانی هنر دینی در فرهنگ اسلامی؛ تجلیات عینی و کالبدی، راهیان، اصفهان.
هومانی‌راد، مرضیه و منصوره طاهباز (1392). «بررسي نقش نور روز در ايجاد فضاي معنوي در مساجد معاصر». معماری و شهرسازی آرمان شهر، ویژه‌نامه منتخب مقالات اولین همایش روشنایی و نورپردازی ایران، 23-11.
Basu, J. (2019). “Place Spirituality in the imaginary locus: How real is the nonreal?”. Archive for the Psychology of Religion, 41(1), 33-37.
Cuthbert, A.R., (2008). “The Form of Cities: Political Economy and Urban Design”. Blackwell Publishing.
Fattahi S, Omrani Pour A. (2014). “Analysis of the Role of Qebla in the Spatial Organization of Contemporary Mosques in Ilam City”. Iran University of Science & Technology. 2014; 2 (1) :97-114.
Hashmi, A. (2018). “Philosophy of Interior Design in Mughal Era Mosques of Lahore: A Case Study of Maryam Zamani and Wazir Khan Mosques”. Journal of Art, Architecture and Built Environment.
Kurt, Y., Yamin, M., Sinkovics, N., & Sinkovics, R. R. (2016). “Spirituality as an antecedent of trust and network commitment: The case of Anatolian Tigers”. European Management Journal, 34(6), 686–700. https://doi.org/10.1016/j.emj.2016.06.011.
Mahdi Nejad, J., Azemati, H., & Sadeghi HabibAbad, A. (2019). “Investigating sacred architectural values of traditional mosques based on the improvement of spiritual design quality in the architecture of modern mosques (case study: Traditional mosques in Iran)”. International Journal of Architectural Engineering & Urban Planning, 29(1), 47-59.
MahdiNejad, J-D., Azemati, H., & Sadeghi Habibabad, A. (2019). “Religion and spirituality: Mental health arbitrage in the body of mosques architecture”. Journal of Religion and Health, 59: 1635–1651.
Morris, A. E. J. (2013). “History of Urban Form Before the Industrial Revolution”. Taylor & Francis. Retrieved from https://books.google.com/books?id=nRBEAgAAQBAJ.
Sadeghi Habibabad, A., Azemati, H., & Matracchi, P. (2019). “Using neurology sciences to investigate the color component and its effect on promoting the sense of spirituality in the interior space of the Vakil Mosque of Shiraz (using quantitative electroencephalography wave recording)”. Journal of Religion and Health, 1-18.
Sadeghi Habibabad, A., MahdiNejad, J. E. D., Azemati, H., & Matracchi, P. (2020). “Examination of the psychological impact and brainwaves functioning of the users of buildings and environments built based on promoting relaxation and spiritual sense”. Journal of Spirituality in Mental Health. 59: 2149–2162.
Salah El Din, R., Hashim, O., & Hussein, A. (2020). “Reviving the architectural heritage values of Al-Aqmar Mosque as an architectural inherited and a source of inspiration for contemporary interior design”. Journal of Design Sciences and Applied Arts, 1(1), 134-143.
Sarram, A., Utaberta, N., & Asif, N. (2019). “Mosque in Compact Cities: Impact of Urbanization on Planning and Design of Contemporary Mosques in Nusantara”. International Journal of Engineering & Technology, 8(1.9), 598-601.
Shamqli, Gh., Yekita, H. (2011). “Basic Concepts in Hospital Architectural Design”, Tehran: Soroush Danesh.
Sheline, A. R. (2019). “Constructing an Islamic Nation: National Mosque Building as a Form of Nation-Building”. Nationalities Papers, 47(1), 104-120.
URL1: https://unsplash.com/s/photos/iran-mosque.
