بازخوانی سیر تحول معماری در ساختار بازار تبریز با تأکید بر زمینه‌گرایی
الموضوعات :
پروشا بحریه
1
(هیات علمی دانشگاه ازاد واحد ایلخچی)
سحر طوفان
2
(استادیار گروه هنر و معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران. )
شبنم اکبری نامدار
3
(استادیار گروه معماری، گروه معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران)
الکلمات المفتاحية: معماری, شهرسازی, زمینه‌گرایی, بستر شهر, بازار تبریز,
ملخص المقالة :
زمینه‌گرایی به‌عنوان رویکردی مهم در معماری، بر حفظ ردپای گذشته و تفاوت‌ها و ویژگی های هر فرهنگ تأکید داشته و ریشه در هویت هر ملیت دارد. بافت کهن شهرها، نشانه‌هایی غنی از فرهنگ و هویت گذشتگان را همراه دارند و معماری سنتی ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست؛ درعین‌حال که نمونه‌ای است پربار از هماهنگی و همزیستی با ویژگی های محیطی و ارزشهای مکانی. در شهرهای سنتی ایران، بازار عنصری بنیادین به‌شمار می‌آمد به گونه‌ای‌که شهر با بازار آن معنا و مفهوم می‌یافت. بازار تبریز نیز در قالب یک بلوک شهری کامل، قدمت، وسعت، تنوع عملکردی و ارزش معماری بسیار دارد. پژوهش حاضر بر آن است تا به استخراج و تبیین عوامل زمینه‌ای مؤثر بر بازار تبریز، در مقیاس شهری (مکان‌یابی، شکل‌گیری و گسترش) و معماری (پراکندگی کالبدی و کارکردی) بپردازد. بنابراین، سؤالات پژوهش این‌گونه تبیین می‌شوند که اولاً، کدام عوامل زمینه‌ای در مکان‌یابی، نحوة شکل‌گیری و گسترش بازار تبریز مؤثر بودهاند؟ (مقیاس کلان) ثانیـاً، کدام عوامل زمینه‌ای در نحوة شکل‌گیری و پراکندگی عناصر و کاربری‌های بازار تبریز مؤثر بودهاند؟ (مقیاس میانی). روش تحقیق اتخاذ شده در این پژوهش، روش تحقیق استنباطی مبتنی بر تحلیل محتوای مستندات می‌باشد که ازطریق مطالعه اسنادی، جستجو در کتب تاریخی و سفرنامه‌ها، تحلیل نقشه‌ها و عکسهای هوایی قدیمی تبریز و بازار آن، نیز تحلیل یافته‌های میدانی از وضع موجود، سعی در بازخوانی موضوع و حصول نتیجه دارد. استخراج عوامل زمینه‌ای مؤثر بر شکل‌گیری بازار، در مقیاس کلان شهری و برنامه معماری مرتبط با پراکندگی کالبدی و کارکردی، نشان می‌دهد که شکل‌گیری و توسعه بازار تبریز و عناصر آن در طول اعصار، تحت‌تأثیر ساختار محیطی، فرهنگی، اجتماعی، حکومتی و اقتصادی شهر قرار داشته‌است. تأثیر شاخص زمینه‌ای موقعیت جغرافیای سیاسی شهر و شاخص ساختار ارزشی اقتصادی بازار بر شکل‌گیری مقوله نیاز، رابطه عرضه- تقاضا و نمود آن در قالب کالبد بازار تبریز در مقیاس کلان و میانی اهمیت بیشتری داشته‌است.
اکبری، علی‌اکبر؛ بذرافکن، کاوه؛ تهرانی، فرهاد؛ سلطانزاده، حسین (1396)، «بازشناسی نگرش به زمینه در بناهای ساخته‌شدة میدان مشق تهران»، در دورة پهلوی اول، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سال 8، شماره 30، زمستان.
امیرفخریان، مصطفی؛ بازرگان، مهدی (۱۳۹۸)، «تقابل دوگانگی ارتقا تنزل هویت در مجموعه‌های باارزش شهری در چارچوب رویکرد آمایش، نمونه میدان شهدا مشهد»، نشریه برنامه‌ریزی و آمایش فضا، دوره ۲۳، شماره ۳، پاییز.
اهلرز، اکارت (1373)، «شهرشرق اسلامی: مدل و واقعیت»، ترجمه: محمدحسن ضیاء توانا و مصطفی مؤمنی، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره32، بهار.
ایراندوست، کیومرث؛ بهمنی‌اورامانی، آرمان (1390)، «تحولات کالبدی بازار سنتی در شهرهای ایران، مطالعه موردی: بازار کرمانشاه»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سال 2، شماره 5، پاییز.
برولین، برنت. سی. (1386)، معماری زمینه‌گرا: سازگاری ساختمان های جدید با قدیم، ترجمه: راضیه رضازاده، نشرخاک، اصفهان.
بلندیان، محمدمهدی؛ ناصری، سارا (1393)، «گفتمانی تحلیلی در ارزیابی رویکردها و رویه‌های معماری زمینه‌گرای شهری در عصر جهانی‌شدن»، فصلنامه مدیریت شهری، شماره 37، زمستان.
بلیلان‌اصل، لیدا (1388)، «بررسي تأثير راهها بر شكل‌گيري نظام ساختاري شهر تبريز در دورة قاجار»، نشريه جغرافيا و برنامه‌ريزی، سال 14، شماره 29، پاییز.
بنیاد ایران شناسی (1392)، بازار تبریز و بازارچه‌های پیرامونی آن در دویست سال اخیر، نشر بنیاد ایران شناسی، تهران.
بهمنی، المیرا؛ گودرزی‌سروش، محمدمهدی؛ زارعی، محمدابراهیم (1395)، «بررسی شناخت عوامل زمینه‌گرا در کالبد خانه‌ها و بافت کهن سنندج: بانگاهی به عمارت وکیل‌الملک»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سال 7، شماره 26، زمستان.
پیکون، آنتوان (1392)، فرهنگ دیجیتال در معماری، ترجمه: مرتضی خیاط پورنجیب، نشر پرهام نقش، تهران.
تابانی، حبیب‌الله (1379)، تبریز از نگاهی دیگر، نشر نوبل، تبریز.
تولایی، نوین (1380)، «زمینه‌گرایی در شهرسازی»، نشریه هنرهای زیبا، شماره 10، زمستان.
تهرانی، فرهاد؛ نواری، نیلوفر؛ خلیل‌زاده، ساینا (1387)، «پل‌بازارهای تبریز»، فصلنامه صفه، سال 17، شماره 46، بهار و تابستان.
حاتمی‌گلزاری، الهام؛ خوشنویس، احمد میرزاکوچک؛ بایزیدی، قادر؛ حبیبی، فواد (۱۳۹۸)، «تحلیلی بر مؤلفه‌های تأثیرگذار در ماندگاری معماری بازارهای تاریخی ایران، مطالعه موردی: بازار تاریخی تبریز»، نشریه معماری و شهرسازی پایدار، سال هفتم، شماره 1، بهار و تابستان.
حسین‌زاده‌دلیر، کریم؛ آشنا، لاله (1390)، «نظم بصری در شهرسازی سنتی ایران، مطالعه موردی: بازار تبریز»، نشريه جغرافيا و برنامه‌ريزی، سال 16، شماره 37، پاییز.
حق‌پرست، فرزین؛ اسمعیلی‌سنگری، حسین (1397)، «مدیریت مجموعه میراث جهانی بازار تاریخی تبریز با تکیه بر مشارکت مردمی»، فصلنامه مدیریت شهری، سال 17، شماره 50، بهار.
حق‌پرست، فرزین؛ نژادابراهیمی، احد (1393)، «بازسازی تصوری مجموعه عمارت مظفریه تبریز (مسجد کبود) بر اساس اسناد و متون تاریخی»، نشریه پژوهش هنر، سال دوم، شماره 7.
دادور، سیده صدیقه؛ دانش، فاطمه؛ عباسی، زهرا (۱۳۹۵)، «بررسی ساختار کالبدی بازار به عنوان عنصر حیاتی بافت شهری قديم، مورد پژوهشی: بازار کاشان»، نشریه مدیریت شهری، شماره ۴۴، پاییز.
زنگ‌آبادی، علی؛ علیزاده، جابر؛ رنجبرنیا، بهزاد (1391)، «برنامه‌ریزی راهبردی برای ساماندهی بازارهای سنتّی ایران، مطالعه موردی: بازار سنتی تبریز»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 7، بهار.
سجادزاده، حسن؛ اریس، بهاره (1396)، «بررسی تولید معنا در فضای شهری برمبنای تئوری ساخت‌یابی، مطالعۀ موردی: بازار تبریز»، فصلنامه پژوهش های جغرافیای انسانی، دوره 49، شماره 2، تابستان.
سلطانزاده، حسین (1368)، مقدمه‌ای بر تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران، نشر امیرکبیر، تهران.
شایان، حمیدرضا (1387)، «معماری در دنیای چندجهانی: تحلیل رابطه میان معماری و بستر فرهنگی براساس دیدگاه تعاملی»، دو فصلنامه نامه معماری و شهرسازی، شماره 1، پاییز و زمستان.
شفقی، سیروس (1378)، «نقش بازار در ساختار فضایی شهرهای اسلامی»، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 53-52، بهار و تابستان.
شوای، فرانسواز (1392)، شهرسازی: تخیلات و واقعیات، ترجمه: سید محسن حبیبی، نشر دانشگاه تهران، تهران.
صدری‌کیا، سمیه (1393)، «بافت شهری و محله‌ای تبریز در دوران قاجار»، فصلنامه پژوهش هنر، سال 2، شماره 7، پاییز.
صفامنش، کامران؛ رشتچیان، یعقوب؛ منادی‌زاده، بهروز (1376)، «ساختارکالبدی شهر تبریز و تحولات آن دو سده اخیر»، فصلنامه گفتگو، شماره 18، زمستان.
عبداله‌زاده، مهدی؛ رهنما، محمدرحیم؛ اجزاء شکوهی، محمد (۱۳۹۹)، «سنجش و ارزیابی الگوی رشد فضایی-کالبدی کلان‌شهر تبریز»، نشریه جغرافیا و برنامه‌ریزی، سال ۲۴، شماره ۷۱، بهار.
علوی‌زاده، سیده الهام؛ اسلامی، سیدغلامرضا؛ حبیب، فرح (1397)، «بررسی تأثیر میزان زمینه‌گرایی بناهای میان‌افزا بر تداوم حیات بافت تاریخی بازار سنتی ایرانی، نمونه موردی: حریم درجه دو بافت تاریخی بازار سنتی اردبیل»، فصلنامه پژوهش های معماری اسلامی، سال 6، شماره 18 ، بهار.
عمرانی، بهروز؛ اسمعیلی سنگری، حسین (1385)، بافت تاریخی شهر تبریز، نشر سمیرا، تهران.
فلامکی، محمدمنصور (1393)، دریافت یگانگی در معماری ایرانی، نشر فضا، تهران.
قاسمی، تارا؛ امینی، الهام؛ مدیری، آتوسا (1397)، «طراحی بافت تاریخی شهر تهران با رویکرد گردشگری ادبی نمونه موردی: حصار ناصری شهر تهران»، فصلنامه مطالعات ساختار و کارکرد شهری، سال 5، شماره 16، پاییز.
ماجدی، حمید؛ سعیده زرآبادی، زهراالسادات (1389)، «شهرنشان‌دار به مثابه شهر زمینه‌گرا»، فصلنامه تحقیقات فرهنگی ایران، دوره 2، شماره 3، پاییز.
مامفورد، لوئیس (1385)، فرهنگ شهرها، ترجمه: عارف اقوامی مقدم، نشر وزارت مسکن و شهرسازی، تهران.
مرصوصی، نفیسه؛ خانی، محمدباقر (1390)، «تحلیل‌کارکرد اقتصادی بازارتبریز وحوزه نفوذآن»، فصلنامه پژوهش های جغرافیای انسانی، شماره 75، بهار.
معماریان، غلامحسین (1390)، معماری ایرانی، نشر سروش دانش، تهران.
منصوری، سیدامیر؛ محمدزاده، شبنم (1396)، «تحولات سازمان فضایی شهرتبریز از اوایل اسلام تا دور‌ه‌قاجار»، نشریه باغ نظر، سال14، شماره 51، شهریور.
مهدوی‌نژاد، محمدجواد؛ بمانیان، محمدرضا؛ ملایی، معصومه (1390)، «فرایند طراحی زمینه‌گرا: تجربه معماری 89-1388»، فصلنامه نقش جهان، شماره 1، پاییز و زمستان.
مهدی‌نژاد، جمال‌الدین؛ نجاری‌نابی، رعنا (۱۳۹۸)، «ارزیابی تحولات ساختار کالبدی بازارهای سنتی مبتنی بر نقش بازار در فضای شهری، نمونه موردی : بازار تبریز»، دو فصلنامه اندیشه معماری، سال سوم، شماره 6، پاییز و زمستان.
نژادابراهیمی، احد (1393)، «روند شکل‌گیری و توسعه شهر تبریز: از صدراسلام تا ظهور قاجار»، فصلنامه پژوهش هنر، سال 2، شماره 7، پاییز.
نجاری‌نابی، رعنا؛ مهدی‌نژاد، جمال‌الدین (۱۳۹۹)، «ارزیابی نقش عوامل کالبدی و عملکردی در اجتماع‌پذیری بازارهای سنتی ایران با استفاده از تکنیک نحو فضا، نمونه موردی: بازار تبریز»، ماهنامه باغ نظر، شماره ۸۵، تیرماه.
نقوی، پویان؛ مظاهریان، حامد (1398)، «تحلیل نظریات معاصر در مواجهه با زمینه طراحی معماری»، نشریه باغ نظر، سال 16، شماره 74، مرداد.
نقی‌زاده، محمد (1386)، ادراک زیبایی و هویت شهر در پرتو تفکر اسلامی، نشر سازمان فرهنگی- تفریحی شهرداری، اصفهان.
Abedi, S.; Iravani, H. (2015), “Analysis of the Contextual Architecture and its Effect on the Structure of the Residential Places in Dardasht Neighborhood of Isfahan”, European Online Journal of Natural and Social Sciences, Vol.3, No.3.
Capon, D.S. (1999), Le Corbusier's Legacy: Principles of Twentieth-Century Architectural Theory Arranged by Category, Published by Chichester: Wiley, England.
Cizgen, G. (2012), Rethinking the Role of Context and Contextualism in Architecture and Design, The Institute of Graduate Studies and Research in partial fulfillment of the requirements for the Degree of Master of Science in Architecture, Eastern Mediterranean University, Turkey.
Gausa, M.; Guallart, V.; Muller, W.; Soriano, F.; Porras, F.; Morales, J. (2003), The Metapolis Dictionary of Advanced Architecture, Published by Actar, Barcelona.
Gholipour Shayan, R. (2016), “Pol Bazaar, Interactional Architecture with the Urban Space the case of Tabriz bazaar”, Gazi University Journal of Science, Vol. 29, Issue 2.
Groat, L. N. (1988), Contextual Compatibility in architecture. In Jack L. Nasar (eds.), Environmental Aesthetics: Theory, Research & Applications, Cambridge University Press, London, England.
Hanachi, P; Yadollahi, S. (2011), Tabriz histirical bazaar in the context of change. ICOMOS 17th General Assembly, 2011-11-27 / 2011-12-02, Paris, France.
Mehdipour, A. Rashidi, H. (2013), Persian Bazaar and Its Impact on Evolution of Historic Urban Cores - the Case of Isfahan, The Macrotheme Review 2 (5).
Nejad Ebrahimi, A.; Pour Rahimian, F.; Sahraei Loron, M. (2013), “Impacts of urban passages on formation of Iranian bazaars: case study of the historic bazaar of Tabriz”, International Journal of Architectural Research (Archnet IJAR), Vol 7, Issue 2.
Ouria, M. (2019), “Sustainable urban features and their relation with environmental satisfaction in commercial public space: An example of the great bazaar of Tabriz, Iran”. International Journal of Urban Sustainable Development, Vol. 11, Issue 1.
Simitch, A.; Val W. (2014), The Language of Architecture, Rockport Publishers, United States of America.
Stokols, D.; Altman, I. (1987), Handbook of Environmental Psychology, Wiley- Inter science publication, New York.
https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/context/2018.09.02.
https://en.oxforddictionaries.com/definition/context/2018.09.02.
