تبیین ماهیت دلبستگی به محله ایرانی-اسلامی: مطالعه کیفی محله اختیاریه
الموضوعات :
سمانه خبیری
1
(دکتری شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران)
محمدرضا پورجعفر
2
(استاد تمام معماری و شهرسازی دانشگاه تربیت مدرس)
محمد سعید ایزدی
3
(استادیار معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران)
الکلمات المفتاحية: دلبستگی به مکان, دلبستگی به محله, محله ایرانی-اسلامی, اختیاریه,
ملخص المقالة :
محله در شهر ایرانی-اسلامی سازنده بنیان هویتی افراد و احساس دلبستگی در ساکنان بر شمرده می‌شود. این درحالی است که با غلبه گفتمان مهندسی در توسعه شهرها، محله دستخوش تغییر ساختار فضایی و سازمان اجتماعی و تضعیف پیوند روانشناختی مردم-محله شده که افول مشارکت اجتماعی، تهدید هویت‌محله‌ای و تضعیف سرمایۀ اجتماعی را در پی داشته است. با توجه به خلاءهای نظری در ابعاد ماهوی، فرایندی، رفتاری دلبستگی به محله و از آن‌جا که درک عمیق نسبت به ماهیت این پدیده در بستر شهرهای کشور و عوامل تاثیرگذار بر آن گامی راهبردی در برنامه‌ریزی محله‌محور است، هدف این مقاله مطالعه عمیق تجربه زیسته ساکنان محله اختیاریه به منظور بازشناسی ماهیت روانشناختی این پیوند و مولفه‌های موثر بر آن در محله‌ای است که بر اساس پیمایش شهرداری تهران (1396) سطح بالایی از تعلق ساکنان و پایداری نسبی سکونت را دارد. بنابراین با اتخاذ راهبرد کیفی و روش تحقیق نظریه داده‌بنیاد و به‌کارگیری تکنیک نمونه‌گیری هدفمند و نظری، 24 نفر از ساکنان اختیاریه به‌عنوان مشارکت‌کنندگان تحقیق در فرایند گردآوری اطلاعات از طریق ترکیبی از ابزارهای مصاحبه عمیق، پرسشنامه، نقشه شناختی و مطالعات اسنادی انتخاب و تحلیل داده‌ها به صورت همزمان، غیرخطی، تکوینی و با تکنیک کدگذاری باز، محوری و انتخابی انجام شد. نتایج و یافته‌های پژوهش نشان داد که دلبستگی به محله همچون امتداد حس خانه در مقیاس محله در ابعاد احساسی، شناختی-ادارکی و رفتاری تجربه می‌شود. بعد احساسی این پیوند با غرور، رفاه روانی، اندوه دوری از محله، تعلق و عضویت و بعد شناختی-ادراکی دلبستگی با رسش و پختگی پیوند عاطفی، شکل‌گیری خود اجتماعی، دگردیسی در نظام معنایی مکان و از آن خود کردن مکان ادراک می‌شود. دلبستگی با الگوهای رفتاریِ جوارجویی انطباق‌پذیر، پیوندجویی، عمل جمعی و مشابهت‌جویی بازنمایی می‌شود. همچنین دلبستگی به خانه، خودتعیین‌گری، هویت مکان، دلپذیری بصری-شنیداری، منزلت مکان، مکان-رویدادهای پیونددهنده، کیفیت پاسخگویی و ثبات، عوامل سازنده و تقویت‌کننده دلبستگی به اختیاریه شناسایی گردید.
امیرکافی، مهدی؛ فتحی، شکوفه (1390)، «بررسی عوامل موثر بر دلبستگی به منطقه مسکونی: مطالعه موردی شهر کرمان»، مجله مطالعات اجتماعی ایران، 5(1)، 5-41.
ایازی، سیدمحمدهادی (1392)، طرح ساختار شناسی هویت محله ای شهر تهران، گزارش تحلیل و تلفیق مطالعات، انتشارات امیدان، تهران.
باستانی، سوسن؛ نیکزاد، سلمه (1393)، «شبکه های اجتماعی فردی و دلبستگی به محله در شهر تهران: با تأکید بر وسایل ارتباطی نوین»، مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، 3(2), 193 -220.
پاکزاد، جهانشاه (1386)، مقالاتی در باب مفاهیم معماری و طراحی شهری(کتاب دوم). چاپ اول، تهران: انتشارات شهیدی.
بهشتی، سیدحامد (1390)، «محله؛ نهادی سنتی برای تقویت جامعه مدنی»، فصلنامه اندیشه ایرانشهر، 5(14-15)، 20-25.
پورجعفــر، محمدرضــا؛ پورجعفــر، علی (1391)، «الگوی پیشنهادی محله، با مرکزیت مســجد و فضاهای عمومی مورد نیاز در شهر ایرانی-اسلامی»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 10، 15-24.
پیربابایی، محمدتقی محمدتقی سجادزاده، حسن (1390)، «تعلق جمعی به مکان؛ تحقق سکونت اجتماعی محله سنتی»، باغ نظر، 16، 17-28.
رحیمی، لیلا؛ رفیعیان، مجتبی؛ و محمد باقری. (1396).ارزيابي تاثير مقياس مکاني بر دلبستگي ساکنين به مکان در محلات مرکزي (شهر تبريز)»، نامه معماری و شهرسازی، 9(18)، 58-43.
رصدخانه شهری تهران (1396)، اطلس کیفیت زندگی شهر تهران؛ ارزیابی کیفیت زندگی در کلانشهر تهران، (چاپ اول)، انتشارات سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری تهران، تهران.
رصدخانه شهری تهران (1395)، اطلس پایداری شهر تهران؛ ارزیابی پایداری شهری در کلانشهر تهران، انتشارات سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری تهران، تهران.
زمانی، بهادر، محسن هنرور. (1396). "بررسی عوامل مؤثر بر شکل گیری دلبستگی مکانی در محله های شهری، نمونه موردی: محله های دردشت، چهارسوقی ها، ملاصدرا و دوطفلان شهر اصفهان". معماری و شهرسازی آرمانشهر، 21، 161-172.
سالاری پور، علی اکبر؛ رمضانی، حمیدرضا؛ زالی، نادر؛ صفای کارپور، مریم (1397)، «بررسی کیفیت روابط همسایگی درون محله ایرانی اسلامی و نقش آن در دلبستگی به مکان، مطالعة موردی: محله ساغریسازان شهر رشت»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی-اسلامی، 9(34)، 35-88.
ستاد هماهنگی شورایاری های شورای اسلامی شهری تهران.(1395). «آنچه باید درباره محله اختیاریه بدانید»، برگرفته از لینک: http://www.shorayaran.com/fa/doc/news/367/
سجادزاده، حسن؛ شریفی،عادل؛ اسدی، محمدعلی؛ و ندا شریفی. (1394). «دلبستگي مکاني و ادراک کيفيت محيطي بر ميزان حس رضايت در محله سنتي (نمونه موردي: محله حاجي همدان)»، پژوهش و برنامه ریزی شهری، 6(22)، 152-139.
عربی، زهرا؛ طاوسی، سمیرا؛ موسوی، سمیه سادات (1395)، «حس تعلق محله ای و نقش آن در مشارکت اجتماعی(مورد مطالعه: تهران، محله ارامنه الف»، مطالعات توسعه اجتماعی ایران، 9(1)، 21-33.
لک، آزاده (1394)، «زلزله بم و درک معنایی ساکنان محلات مسکونی از اختلال در دلبستگی به مکان»، مسکن و محیط روستا، 15، 17-30.
منتظرالحجه، مهدی؛ شریفنژاد، مجتبی؛ دهقان، سهیلا(1395)، «ارزیابی و سنجش عوامل مؤثر بر ایجاد حس مکان در مراکز محله های شهری مطالعة موردی: مراکز محله های شیخداد و شهرک دانشگاه در شهر یزد»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 7(26)، 43-54.
محمدپور، احمد ( 1392الف)، روش تحقیق کیفی ضد روش 2: مراحل و رویه های علمی در روش شناسی کیفی(چاپ دوم)، انتشارات جامعه شناسان، تهران.
محمدپور، احمد(1392ب)، روش تحقیق کیفی ضد روش 1: منطق و طرح در روش شناسی کیفی(چاپ دوم)، انتشارات جامعه شناسان، تهران.
نقدی، اسدالله؛ وحدت، سلمان؛ و حسن سجادزاده. (1395). «نقش سرمایه های اجتماعی در دلبستگی به مکان در محالت سنتی(نمونه موردی: محالت شهر همدان)»، مطالعات جامعه شناختی شهری، 6(18)، 52-23.
Anton, C.E., & Lawrence, C .(2016). “The relationship between place attachment, the theory of aspirationned behaviour and residents’ response to place change”, J. Environ. Psychol. 47, 145–154.
Bonaiuto M., Fornara F., Ariccio S., Ganucci Cancellieri U., & Rahimi L .(2015). “Perceived residential environment quality indicators (PREQIs) relevance for UN-HABITAT city prosperity index (CPI)”. Habitat Int. 45 53-63.
Comstock, N., Dickinson, M, L., Marshall, J, A., Soobader, M, J., Turbin, M, S., Buchenau, M., & Litt, J .(2010) ." Neighborhood Attachment and Its Correlates: Exploring Neighborhood Conditions, Collective Efficacy, and Gardening”, Journal of Environmental Psychology, 30(4), 435-442.
Fornara, F., Lai, A., Bonaiuto, M., & Pazzaglia , F .(2019). “Residential Place Attachment as an Adaptive Strategy for Coping With the Reduction of Spatial Abilities in Old Age”, Frontiers in Psychology, Doi: 10.3389/fpsyg.2019.00856.
Javan Forouzande, A., Motallebi, GH. (2012). “The Role of Open Spaces in Neighborhood Attachment Case Study: Ekbatan Town in Tehran Metropolis”. International Journal of Architecture and Urban Development, 1(3), 11-20.
Greif, M. J .(2009). “ Neighborhood Attachment in the Multiethnic Metropolis”, City & Community, 8, 27-45.
Hidalgo, M. C., & Hernández, B .(2001). “Place attachment: Conceptual and empirical questions”, Journal of Environmental Psychology, 21, 273–281.
Karami, S., Ghafary, M., Fakhrayee, A.(2014). “Analyzing the correlation between urban spaces and place attachment Evidence from: Narmak neighborhood in Tehran”, European Online Journal of Natural and Social Sciences, 3(4), 129-139.
Kamalipour,H., Yeganeh, A., & Alalhesabi, M .(2012). “Predictors of Place Attachment in Urban Residential”, Procedia - Social and Behavioral Sciences, 35, 459-467.
Lewicka, M .(2005). “Ways to make people active: Role of place attachment, culturalcapital and neighborhood ties”, Journal of Environmental Psychology. 4, 381-395.
Lewicka, M.(2011). “Place attachment: How far have we come in the last 40 years?” Journal of Environmental Psychology, 31, 207-230.
Mihaylov, N., & Perkins, D .(2014). “Community Place Attachment and its Role in Social Capital Development.” In L, C. Manzo & P. Devine-Wright(Eds.), Place Attachment: Advances in Theory, Methods and Applications(PP 61-74). Routledge.
Pretty, G. H., Chipuer, H. M., & Bramston, P. .(2003). “ Sense of place amongst adolescents and adults in two rural Australian towns: The discriminating features of place attachment, sense of community and place dependence in relation to place identity”, Journal of Environmental Psychology, 23, 273-287.
Ramkissoon, H., Smith, L., & Weiler, B .(2013). “Testing the dimensionality of place attachment and its relationships with place satisfaction and pro-environmental behaviours: A structural equation modelling approach”, Journal of Sustainable Tourism,36,522-566.
Relph, E. (1976). Place and placelessness. London: Pion Limited.
Scannell, L.,& Gifford, R .(2013). “The Psychology of Place Attachment”, In R. Gifford, Environmental Psychology: Principles and Practice .Fifth Edition,( 272-300). Optimal Books; 5th edition.
Tuan, Y,F.(1974). "Space and place: Humanistic perspectiv. Progress in Geography", 6, 233-246.
Weil, S .(1952). The Need for Roots: prelude towards a declaration of duties towards mankind, Routledge & Kegan Paul, Newyork.
Wu, R., Li, Z., Liu, Y., Huang, X., & Liu, Y .(2019). "Neighborhood governance in post-reform Urban China: Place attachment impact on civic engagement in Guangzhou”, Land Use Policy,81,472- 482.
Song, Z., Daryanti, A., & Soopramanien, D. (2019). “Place attachment, trust and mobility: Three-way interaction effect on urban residents' environmental citizenship behavior”, Journal of Business Research, 105(3), 168-177.
