بازخوانی سازمان فضایی محله در شهر ایرانی از منظر فرهنگ وقف؛ مطالعه موردی: محله علی‌قلی‌آقا، شهر اصفهان
الموضوعات :مینا کشانی همدانی 1 , حسن سجاد زاده 2
1 - دانشجوی دکترای شهرسازی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان
2 - دانشیار گروه شهرسازی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان
الکلمات المفتاحية: فرهنگ وقف, محله, شهر ایرانی-اسلامی, محله علی‌قلی‌آقا, اصفهان,
ملخص المقالة :
فرهنگ وقف در حوزه شهرسازی از دیرباز وجود داشته و در ابعاد گوناگونی همچون کالبدی، عملکردی، اجتماعی و اقتصادی حائز اهمیت است. شناسایی سازوکار تأثیر فرهنگ وقف در عناصر سازنده شهرهای ایرانی-اسلامی به‌ویژه با رویکردی تاریخی، به روشن‌تر شدن این مفهوم کمک خواهد کرد. شهر اصفهان با محلات تاریخی منحصربه فرد، به عنوان یکی از شهرهایی که در دوران صفویه و متاثر از فرهنگ وقف رشد و توسعه یافته است، بستر مناسبی برای پژوهش‌های تاریخی با نگاه نوآورانه را فراهم می‌آورد. از این رو از میان محلات شهر اصفهان، با توجه به وجود وقف‌نامه‌ای مستند، محله علی‌قلی‌آقا به منظور بستر این پژوهش به عنوان مطالعه موردی انتخاب شده و پژوهش با فرض تاثیرگذاری سنت وقف بر شکل محله علی‌قلی‌آقا، در پی یافتن پاسخی برای این پرسش است که فرهنگ وقف چگونه بر ساختار و خلق فضاهای محله سنتی تأثیر گذاشته است؟. براین اساس، هدف مقاله تحلیل ساخت‌شناسی فضایی و عناصر کالبدی محلات سنتی از منظر فرهنگ وقف و مبتنی بر رویکرد ساختارگرایی در مطالعات شهر اسلامی می‌باشد، تا براین اساس بتوان در فرایند بازآفرینی محلات سنتی با اتکاء به یافته‌های تحقیق به سازمان فضایی پایداری دست یافت. به همین منظور، پژوهش با روش توصيفي - تحليلی ضمن مرور ادبیات جایگاه وقف در تفکر اسلامی و تاثیر آن بر ساختار شهر اسلامی، در بخش تحلیلی با استفاده از گردآوري اطلاعات بصورت كتابخانه‌اي - اسنادي، مشاهدات ميداني، اسناد، نقشه‌های تاریخی و همچنین بررسی وقف‌نامه‌ها و سفرنامه‌های تاریخی، مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که فرهنگ وقف، در ایجاد نطفه اولیه مرکز محله علی‌قلی‌آقا شهر اصفهان و ایجاد بناهای عمومی نظیر: مسجد، حسینیه، حمام و سایر ابنیه عام‌المنفعه در این محله، اثرگذار بوده است. همچنین به دلایل ابعاد اعتقادی و اجتماعی فرهنگ وقف، توسعه و ایجاد ابنیه محله علی‌قلی‌آقا، موجب ایجاد ساختار درهم تنیده در مرکز محله و ایجاد حساسیت و مشارکت مردم در حفظ و احیاء ابنیه سنتی در این محله شده است.
ابدالی، یعقوب، احمد پوراحمد و اسحاق خندان. (1397) «فراتحلیلی بر پژوهش‌های وقف در شهرهای ایرانی-اسلامی». مجله جغرافیا و روابط انسانی. دوره اول، شماره اول، 186-197.
احمدی، نزهت (1391). «نهاد وقف در دوره صفوی». فصلنامه مطالعات تاریخ اسلام. سال چهارم، شماره15، 41-56.
احمدی، نزهت. (1390). درباب اوقاف صفوی (مجموعه مقالات). انتشارات: تهران، كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي، چاپ اول.
احمدی، نزهت. (1393). «تأثیر موقوفات گنجعلي‌خان بر کالبد شهری کرمان با تکیه بر اسناد وقفنامه‌های گنجعلی‌خان». فصلنامه مطالعات تاریخ اسلام، سال هفتم، شماره 23، 31-55.
اهلرز، اکارت. (1374). «موقوفات دینی و شهر شرق اسلامی». ترجمه مصطفی مومنی و محمدحسن ضیا توانا. مجله میراث جاویدان، سال سوم، شماره دوم. 50-53.
باقري، اشرف‌السادات (1386)، شهرهاي قلمرو فرهنگ اسلامی. انتشارات امیرکبیر، تهران.
بحری مقدم، عباس. (1392). «عوامل اجتماعی-فرهنگی در شکل‌گیری محله در شهر ایرانی-اسلامی و کارکردهای آن». نشریه تاریخ و تمدن اسلامی، سال نهم، شماره 17، 101 - 116.
بمانیان، محدرضا، پرهام بقایی و آرین امیرخانی. (1387). «رهیافتی بر نقش موقوفات در ساماندهی فضاهاي شهري (با نگاه ویژه بر موقوفات شهر اصفهان». نشریه مدیریت شهری، شماره21، 59-71.
پوراحمد، احمد، ایوب منوچهری میاندوآب، حسین رفیعی‌مهر و عارف آقاصفری. (1392). «بررسی نقش وقف در توسعه و ساماندهی فضایی شهرها (مطالعة موردی: شهر لالجین)». فصلنامه مطالعات شهر ایرانی - اسلامی، شماره دوازدهم، 5-.14.
پیربابایی، محمدتقی و رحیم ایرانشاهی. (1399) «واکاوی نقش فرهنگ وقف در تکوین ارسن‌های شهری بر اساس نظریه ساخت‌یابی»، نشریه فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، سال پنجم، شماره دوم، 17 - 36.
جناب، میرسید علی. (1393). احصائیه خانه‌ها و محلات اصفهان. انتشارات: سازمان فرهنگی-تفریحی شهرداری اصفهان.
حسینی اشکوری، سید صادق. (1388). کتاب اسناد وقف اصفهان؛ دفتر هفتم. زیر نظر اداره کل اوقاف و امور خیریه استان اصفهان. انتشارات: مجمع ذخایر اسلامی، قم.
دانش، جابر. (1389) «مبانی شکل‌گیري و اصول سازمان‌یابی کالبدي شهراسلامی». فصلنامه مطالعات شهر ایرانی-اسلامی، شماره اول، 15 - 31.
سجادیان، ناهید، صفیه دامن‌باغ، فاطمه رزمگیر و بلقیس رستگاران. (1393). «بررسی تاثیر فرهنگ و تمدن اسلامی بر ساخت کالبدی شهرهای ایران». سومین کنفرانس الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت؛ واکاوی مفاهیم و نظریه‌های رایج توسعه و تجارب ایران و جهان: به سوی نظریه اسلامی ایرانی پیشرفت.
شفقی، سیروس. (1381). جغرافیای اصفهان. انتشارات دانشگاه اصفهان، چاپ دوم، ویرایش اول.
شفقی، سیروس. (الف 1376). «وقف در اصفهان». نشریه میراث جاویدان، شماره20، 33.
شفقی، سیروس. (ب 1376). «وقف در اصفهان، پراکنگی جغرافیای موقوفات و آثار اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی آن در اصفهان». نشریه میراث جاویدان، شماره 19 و 20، 47-58.
شهابی، محمدرضا (1383)، «مبانی و چارچوب نظری تأثیر وقف در شکل گیری فضاهای شهری»، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره72، 135-150.
شهرداری اصفهان، سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان (1378). طرح بهسازی و ساماندهی مرکز محله علی‌قلی‌آقا.
شهریوری، نسرین و شهرام یوسفی‌فر (1396)، «بررسي كاركردهاي پنهان آب انبارهاي وقفي در تهران دورة قاجار». پژوهشنامة تاريخ اجتماعي و اقتصادی، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، سال ششم، شمارة اول، -55.
شهیدی، حمیده (1394)، «نقش وقف در توسعه آبي و شكل گيري فضاهاي شهري مشهد در دوره صفويه»، مطالعات تاریخ اسلام، سال هفتم، شماره 25، 95-120.
صادقی گلدر، احمد (1385). مقدمه‌ای بر فرهنگ وقف، انتشارات صائن، تهران.
طبسی، محسن (1381)، «بازخوانی وقفنامه و بررسی کالبدی مرکز محله علی‌قلی‌آقا»، نشریه صفه، دوره 12، شماره 35، 93 - 121.
عسگری، محسن و آرش بغدادی (1394)، «آسیب شناسی چارچوب مطالعات کالبدی وقف در شهر اسلامی»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی-اسلامی، شماره 20، 37-48.
عمران‌زاده، بهزاد، کرامت‌الله زیاری، احمد پوراحمد و حسین حاتمی‌نژاد (1393)، «بررسی و تحلیل رویکردهای حاکم بر مطالعات شهر اسلامی»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی- اسلامی، شماره 16، 71- 79.
غروی الخوانساری، مریم (1396)، «از محله سنتی تا محله معاصر؛ کندوکاوی در راهکارهای احیا هویت محلی در شهر امروز»، نشریه معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، شماره21، 61 -76.
غلامی، حسین و ابراهیم الیاسی (1393)، «تحلیلی بر جایگاه محله در شهرسازی ایرانی-اسلامی»، نهمین سمپوزیوم پیشرفت‌های علوم و تکنولوژی، مشهد، کمیسیون اول: همایش ملی معماری، شهرسازی و توسعه پایدار با محوریت خوانش هویت ایرانی-اسلامی در معماری و شهرسازی.
کلانتري خلیل آباد، حسین، سیداحمد صالحی، قهرمان رستمی. (1389)، «نقش تاریخی وقف در شکل گیري شهر اسلامی (مطالعه موردي شهر اصفهان)»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی-اسلامی، شماره اول، 33 - 43.
لغتنامه دهخدا. (1377). انتشارات دانشگاه تهران، جلد 15.
معاونت پژوهشی جهاددانشگاهی واحد اصفهان (1393)، «طرح پژوهشی بازتعريف نقش محله‌ی تاريخي علي‌قلي‌آقا و بافت پیرامون مسجد سید در راستاي رونق گردشگري با تاكيد بر رويكرد شهر خلاق، کارفرما: معاونت شهرسازی و معماری شهرداری اصفهان.
میراحمدی، مریم. (1371) «پژوهشی در موقوفات عصر صفوی»، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، مشهد، آستان قدس رضوی، شماره 25، 48-29.
سازمان نقشه‌برداری کشور (https://www.ncc.gov.ir).
