خوانش ساختارِ معنایی و کالبدی حریم اماکن مقدس؛ با استناد بر سفرنامه‌های قرن پنجم تا چهاردهم هجری قمری
الموضوعات :محمد سعید ایزدی 1 , نسیم عسگری 2 , شهریار ناسخیان 3
1 - استادیار گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه بوعلی سینا همدان، ایران
2 - دانشجوی دکتری تخصصی مرمت بناها و بافت‌های تاریخی، گروه مرمت بنا، دانشکده حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان، ایران
3 - استادیار گروه مرمت بنا، دانشکده حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان، ایران
الکلمات المفتاحية: میراث مذهبی, مکان مقدس, حریم, عرصه, منطقه حائل,
ملخص المقالة :
نگرشِ اسلامی و خاصه تفکرِ شیعی، قداست و کرامت هر عنصری را وابستهبه ذاتِ مقدسِ الهی دانسته و معتقد است هرچه بر این وابستگی افزوده گردد، آن عنصر درجة تقدس بالاتری خواهد یافت؛ به‌مانندِ اماکن مقدسه شهرهای زیارتی که در طول تاریخ، همواره مورد تکریم و مرکز تجمعِ تعدادِ کثیری از عبادت‌کنندگان بوده است. حال‌آنکه متأسفانه ضعف در شناختِ متقن نسبتبه مفهوم حریمِ مرتبط با این اماکن، منجر به برهم‌زدن یکپارچگی محیطِ پیرامونی و بالطبع ازبین‌رفتنِ اصالت این بناها، گاه به بهانه طرح‌های توسعه و گاه به‌منظورِ تسهیلِ امرِ معنوی زیارت، شده است. بی‌شک مداقه در اسنادی نظیر سفرنامه‌ها که بتوانند حتی در یک چهارچوب کلی، بر بازنگری طرح‌های فوق‌الذکر و اقدامات جاری مرتبط با این اماکن سهمی داشته باشند، خالی از لطف نخواهد بود. بدین‌منظور پژوهشِ حاضر با هدفِ دستیابی به ساختارِ معنایی و کالبدی حریمِ اماکن مقدس، درصدد یافتنِ چیستی ابعاد دربرگیرنده این گستره بوده و از این حیث باتکیه‌بر روش تفسیری-تاریخی و رویکردی استنتاجی، به بررسی متون و تصاویر 48 سفرنامه که در طی قرن‌های پنجم تا چهاردهم ه.ق به رشته تحریر درآمده‌اند، پرداخته است. یافته‌ها حکایت از آن دارد که این اماکن به‌عنوان «نماد و شاخصه شهر زیارتی»، همواره «متمایز از محیط پیرامونِ» خود و درعینِ‌حال با «انسجام یکپارچه» نسبتبه آن، در تعامل با کاربری‌های مسکونی، تجاری، آموزشی و غیره با رعایت «سلسله‌مراتب فضایی» در یک نظامِ واحد شهری مستقر بوده است. نتیجه حاصل‌شده بیانگر بایستگی حرمت‌گذاری و حریم‌گذاری در دو بعد کالبدی و فراکالبدی و اذعان به حفظ تمامیتِ عناصر ملموس و ناملموس این گروه از میراث مذهبی، در طیِ بازه زمانی یادشده است. ساختارِ کالبدی حریم مکان های مذکور در سه مقیاس عرصه، منطقه حائل و حوزه مقدس تقسیم‌پذیر بوده، که خود نشانگر تک‌واحدی نبودن حرم‌های متبرکه در سطحِ شهر و نیز اثرگذاری سنت‌ها، آداب‌و‌رسوم و ارزش‌های مذهبی در شکل‌گیری ساختارِ معنایی حریم وابستهبه آن‌ها است.
ابن‌بطوطه (1376)، سفرنامة ابن‌بطوطه، جلد اول، ترجمة محمدعلی موحد، چاپ سپهر نقش، تهران.
ابن‌جبیر، محمد‌بن‌احمد (1370)، سفرنامة ابن‌جبیر، ترجمة پرویز اتابکی، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد.
اعتمادالسلطنه، علی‌خان (1379)، سفرنامة حاج علی‌خان اعتمادالسلطنه، به‌اهتمامِ سیدعلی قاضی‌عسکر، نشر مشعر، تهران.
الخیاط، جعفر (1374)، «مکه از دیدگاه جهانگردان اروپایی (1)»، ترجمة محمدرضا فرهنگ، میقات حج، شماره 13، پاییز.
الخیاط، جعفر (1375)، «مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی (1)»، ترجمة محمدرضا فرهنگ، میقات حج، شماره 17، پاییز.
امیری، محمود (1384)، «حرم حضرت معصومه (س) از نگاه سفرنامه‌نویسان اروپایی»، وقف میراث جاویدان، شماره 52، زمستان.
آنه، کلود (1370)، سفرنامة کلودآنه (گل‌های سرخ اصفهان: ایران با اتومبیل)، ترجمة فضل‌الله جلوه، نشر روایت، تهران.
اوبن، اوژن (1362)، ایران امروز، ایران و بین النهرین (سفرنامه و بررسی‌های سفیر فرانسه در ایران)، ترجمة علی اصغر سعیدی، چاپ نقش جهان، اصفهان.
اوتر، ژان (1363)، سفرنامة ژان اوتر (عصر نادرشاه)، ترجمة علی قبادیانی. سازمان انتشارات جاویدان، تهران.
اولئاریوس، آدام (1358)، سفرنامة آدام اولئاریوس: ایران عصر صفوي از نگاه یک آلمانی، ترجمة احمد بهپور، ابتکار نو، تهران.
بارنز، آلکس (1373)، سفرنامة بارنز: سفر به ایران در عهد فتحعلی‌شاه قاجار، ترجمة حسن سلطانی‌فر، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی. مشهد.
بایندر، هانری (1370)، سفرنامة هانری بایندر (كردستان، بين‌النهرين و ايران)، ترجمة کرامت‌الله افسر. انتشارات فرهنگسرا، تهران.
براون، ادوارد گرانویل (1381)، یک سال در میان ایرانیان، ترجمة مانی صالحی علامه، اختران، تهران.
بروگش، هینریش (1367)، سفری به دربار سلطان صاحبقران، جلد اول، ترجمة حسین کردبچه، اطلاعات، تهران.
بروگش، هینریش (1374)، در سرزمین آفتاب (دومین سفرنامه هینریش بروگش)، جلد اول، ترجمة مجید جلیلوند، نشر مرکز، تهران.
بشیری، عباس؛ براتی، علی‌اکبر و پوررحیم، مریم (1393)، شرایط فنی و ضوابط قانونی انواع حریم در حقوق کاربردی ایران، انتشارات جنگل (جاودانه)، تهران.
بمات، نجم‌الدین (1369)، شهر اسلامی، ترجمة محمدحسین حلیمی، منیژه اسلامبولچی، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران.
بنجامین، س.ج.و. (1363)، ایران و ایرانیان عصر ناصرالدین‌شاه، ترجمة حسین کردبچه، سازمان انتشارات جاویدان، تهران.
بیلی فریزر، جیمز (1364)، سفرنامة فریزر (معروف به سفر زمستانی، از مرز ایران تا تهران و دیگر شهرهای ایران)، ترجمة منوچهر امیری. انتشارات توس، تهران.
پیرزاده نائینی، محمدعلی (1342)، سفرنامة حاجی پیرزاده، جلد اول، به کوشش فرمانفرمائیان، دانشگاه تهران، تهران.
تاورنیه، ژان باتیست (1363)، سفرنامة تاورنیه، ترجمة ابوتراب نوری، تصحیح حمید شیرانی، انتشارات کتابخانه سنائی، تهران.
حسین‌زاده شانه‌چی، حسن (1389)، «سهم سفرنامه‌های اروپایی در معرفی تشیع ایرانیان در غرب»، تاریخ اسلام در آینه پژوهش، شماره 26، تابستان.
حکمتی، شیوا (1381)، «انتظام شکل-کارکرد زمینه تحقق معنا کیفیت فضایی رابطه شکل / زمینه در معماری»، رساله دکتری، استاد راهنما: مهدی حجت، دانشگاه تهران.
خانیکوف، نیکولای ولادیمیروویچ (1375)، سفرنامة خانیکوف: گزارش سفر به بخش جنوبی آسیای مرکزی، ترجمة اقدس یغمایی و ابوالقاسم بی‌گناه، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد.
دالمانی، هانری رنه (1335)، سفرنامه از خراسان تا بختیاری؛ مشتمل بر طرز زندگی، آداب و رسوم، اوضاع اداری، اجتماعی، اقتصادی، فلاحتی و صنایع ایران از زمان قدیم تا پایان سلطنت قاجاریه، ترجمة علی‌محمد فره‌وشی، مؤسسه مطبوعاتی امیرکبیر، تهران.
دانشپور، سید عبدالهادی؛ بهزادفر، مصطفی و رضایی ندوشن، محمد (1396)، «سلسله‌مراتب تشرف به اماکن مقدس در شهرهای تاریخی- مذهبی ایران نمونه موردی: شهر قم در دوران صفوی و قاجار»، شهر و معماری بومی، شمارة 6، پاییز و زمستان.
دفتر فنی معاونت حفظ و احیاء (1379)، مجموعة پژوهش‌هاي بنيادي دفتر فني (دفتر سوم: ویژگی‌های تعيين حريم آثار تاريخي در ایران)، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران.
دلاواله، پیترو (1370)، سفرنامة پیترو دلاواله (قسمت مربوط به ایران)، ترجمه، شرح و حواشی از شعاع الدین شفاء، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالی، تهران.
دوراند، سرتی‌مور (1364)، سفرنامة دوراند: سفر هیأت سرتی مور دوراند وزیر مختار انگلیس در ایران، ترجمة علی‌محمد ساکی، انتشارات کتابفروشی محمدی، خرم آباد.
دوگوبینو، آرتور (1383)، سفرنامة کنت دوگوبینو: سه سال در آسیا، ترجمة عبدالرضا هوشنگ مهدوی، نشر قطره، تهران.
دوهوسه، لویی امیل (1354)، سفری به ایران (مجموعه ای از نقاشی های لویی امیل دوهوسه از مناظر و مردم ایران 1238-1236)، ترجمۀ منوچهر فرمانفرمائیان، بنیاد فرهنگ ایران، تهران.
دیگانس، جاستین (1392)، «زیارت دینی و سکولار» در گردشگری، دین و سفرهای معنوی، ترجمۀ محمد قلی‌پور و احسان مجیدی فرد، جامعه‌شناسان، تهران.
ریچاردز، فرد (1379)، سفرنامة فرد ریچاردز، ترجمة مهین‌دخت صبا، انتشارات علمی فرهنگی، تهران.
سایکس، پرسی مولزورث (1336)، سفرنامة ژنرال سرپرسی سایکس (ده هزار میل در ایران)، ترجمة حسین سعادت نوری، انتشارات کتابخانة ابن‌سینا، تهران.
ستاری‌فرد، شهرام (1394)، «بررسی نقش مراكز مذهبی در افزایش سرزندگی شهرهای معاصر؛ مطالعه موردی: محدوده امامزاده صالح تجریش»، مدیریت شهری، شماره 40، پاییز.
سدیدالسلطنه مینابی بندرعباسی، محمدعلی خان (1362)، سفرنامة سدیدالسلطنه: التدقیق فی سیرالطریق، انتشارات به‌نشر، تهران.
سرنا، کارلا (1362)، سفرنامة مادام کارلا سرنا: آدمها و آئین‌ها در ایران، ترجمة علی‌اصغر سعیدی، چاپ نقش‌جهان، اصفهان.
سروقدی، محمدجعفر (1374)، «شهر قم در سفرنامه‌ها و متون تاریخی»، وقف میراث جاویدان، شماره 10، تابستان.
سوزوکی، شین‌جو (1393)، سفرنامة شین‌جو سوزوکی: پیاده‌گردی راهب بودائی ژاپنی در شمال و شرق ایران، ترجمة هاشم رجب‌زاده و کینجی ئه‌اورا، انتشارات طهوری، تهران.
سیف‌الدوله، سلطان محمد (1363)، سفرنامة مکه، به تصحیح و تحشیه علی‌اکبر خداپرست، نشر نی، تهران.
شاردن، ژان (1336)، دائرة‌المعارف تمدن ایران: سیاحت‌نامه شاردن (جلد سوم: روابط بین‌المللی و جغرافیای تاریخی ایران)، ترجمة محمد عباسی، موسسة مطبوعاتی امیرکبیر، تهران.
شیل، لیدی مری (1368)، خاطرات لیدی شیل: همسر وزیر مختار انگلیس در اوائل سلطنت ناصرالدین‌شاه، ترجمة حسین ابوترابیان، نشر نو، تهران.
صادقی، محسن (1382)، «حضرت عبدالعظیم (ع) و شهرری در سفرنامه‌ها»، آینه پژوهش، شمارة 80، خرداد و تیر.
صفاء‌السلطنه نائینی، میرزا علی‌خان، (1366)، گزارش کویر: سفرنامة صفاء‌السلطنه نائینی (تحفة‌الفقرا)، به‌اهتمامِ محمد کلبن، انتشارات اطلاعات، تهران.
طیبی، سید محمد (1389)، «بست و بست‌نشینی در دوره قاجاریه (تا انقلاب مشروطه)»، نامة تاریخ‌پژوهان، شماره 23، پاییز.
عبدالرئوف بخاری، میرزا سراج‌الدین (1369)، سفرنامة تحف اهل بخارا، انتشارات بوعلی، تهران.
عضدالملک، علیرضا (1370)، سفرنامة عضدالملک به عتبات، به‌اهتمامِ حسن مرسلوند، موسسة پژوهش و مطالعات فرهنگی، تهران.
علی‌صوفی، علیرضا و زاور، علی‌اکبر (1391)، «سفر زیارتی حج در دوره قاجار بر مبنای سفرنامه‌های رجال دوره قاجاری»، تاریخ اسلام در آینة پژوهش، شماره 32، بهار و تابستان.
فاطمی، شیما سادات (1393)، «نگرشی بر اماکن مقدسه و متبرکه و آداب زیارت از نگاه سیاحان اروپایی دوره قاجار (1344 - 1210 ه ق).»، روزگاران، شمارة 12، تابستان.
فراهانی، محمدحسین (1362)، سفرنامة میرزا محمدحسین فراهانی، به‌اهتمامِ مسعود گلزاری، انتشارات فردوسی، تهران.
فصیحی، سیمین و طیبی، صفورا (1394)، «بررسی حیات مذهبی شیراز عصر قاجار به روایت سفرنامه‌های اروپایی»، تاریخ پژوهی، شمارة 63، تابستان.
فلاح مهنه، فاطمه (1390)، «مزارات و مقابر ایران و عراق به روایت سفرنامه‌های اروپاییان از آغاز عصر صفوی تا پایان قاجار»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: عبدالله همتی گلیان، دانشگاه فردوسی مشهد.
فلامکی، محمدمنصور (1391)، اصل‌ها و خوانش معماری ایرانی، نشر فضا، تهران.
فلامکی، محمدمنصور (1384)، حریم‌گذاری بر ثروت‌های فرهنگی ایران، نشر فضا، تهران.
فلاندن، اوژن (1356)، سفرنامة اوژن فلاندن به ایران، ترجمة حسین نور صادقی، انتشارات اشراقی، تهران.
فیگوئروا، دن‌گارسیا دسیلوا (1363)، سفرنامة دن‌گارسیا دسیلوا فیگوئروا: سفیر اسپانیا در دربار شاه عباس اول، ترجمة غلامرضا سمیعی، نشر نو، تهران.
قاضیها، فاطمه (1387)، «قم از نگاه ناصرالدین‌شاه و سیاحان فرنگی معاصر او»، گنجینة اسناد، شمارة 72، زمستان.
قبادیانی، ناصرخسرو (1335)، سفرنامه ابومعین حمیدالدین ناصربن‌خسرو قبادیانی مروزی، به‌اهتمامِ محمد دبیر سیاقی، انتشارات کتابفروشی زوار، تهران.
قصابیان، محمدرضا (1377)، «تاریخچه بست و بست‌نشینی در مشهد.»، مشکو‌ة، شمارة 60 و 61، پاییز و زمستان.
كلانتری خلیل آباد، حسین؛ مبینی، حسین و حقی، مهدی (1393)، «میزان انطباق ساختار اصلی شهر مشهد با تصویر ذهنی زائران»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شمارة 17، پاییز.
کرزن، جورج ناتانیل (1373)، ایران و قضیه ایران (جلد دوم)، ترجمة غلامعلی وحید مازندرانی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی وابستهبه وزارت فرهنگ و آموزش عالی، تهران.
کمیلی، محمد (1398)، «تحلیل شاخص های ارزیابی پیاده‌راه‌های مذهبی حرم حضرت معصومه (س)»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 35، بهار.
کورف، بارون فئودور (1372)، سفرنامة بارون فئودور کورف (فوت فتحعلی‌شاه، به سلطنت رسیدن محمدمیرزا و سقوط قائم مقام)، ترجمة اسکندر ذبیحیان، انتشارات فکر روز، تهران.
لوتی، پیر (1372)، به‌سوی اصفهان، ترجمة استاد بدرالدین کتابی، انتشارات اقبال، تهران.
ماساهارو، یوشیدا (1373)، سفرنامة یوشیدا ماساهارو، ترجمة هاشم رجب‌زاده، موسسة چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد.
مدنی‌پور، علی (1387)، طراحی فضای شهری: نگرشی بر فرآیندی اجتماعی- مکانی، ترجمة فرهاد مرتضایی، شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری، تهران.
مک‌گرگور، کلنل سی.ام. (1366)، شرح سفری به ایالت خراسان و شمال‌غربی افغانستان (جلد اول)، ترجمة مجید مهدی‌زاده، آستان قدس رضوی، معاونت فرهنگی، مشهد.
میثاقی، سید محمود و روحانی قادیكلائی، محسن (1393)، «اصول سازماندهی فضایی بافت‌های شهری برخوردار از عناصر شاخص مذهبی؛ مطالعه موردی: امامزاده عباس ساری و امامزاده اسماعیل قائمشهر»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 15، بهار.
ناصرالدین‌شاه (1362)، سفرنامة ناصرالدین شاه به کربلا و نجف، انتشارات کتابخانه ثنائی، تهران.
ناصرالدین‌شاه (1372)، شهریار جاده‌ها: سفرنامه ناصرالدین‌شاه به عتبات، به‌اهتمامِ محمدرضا عباسی و پرویز بدیعی، انتشارات سازمان اسناد ملی ایران، تهران.
نوایی، کامبیز، و حاجی‌قاسمی، کامبیز (1390)، خشت و خیال: شرح معماری اسلامی ایران، سروش: انتشارات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران (دانشگاه شهید بهشتی)، تهران.
نوردن، هرمان (1356)، زیرآسمان ایران، ترجمة سیمین سمیعی، دانشگاه تهران، تهران.
ونگ، دیوید (1383)، «تحقیق تفسیری ـ تاریخی در معماری»، ترجمة مهرداد قیومی، صفه، شمارة 3 و 4، تهران.
ویشارد، ژان (1363)، بیست سال در ایران، ترجمة علی پیرنیا، موسسة انتشارات نوین، تهران.
الیاده، میرچا (1393)، مقدس و نامقدس، ترجمة نصرالله گنجی، سروش (انتشارات صدا و سیما)، تهران.
ییت، چارلز ادوارد (1365)، سفرنامة کلنل ییت به ایران و افغانستان، ترجمة مهرداد رهبری و قدرت‌الله روشنی، نشر یزدان، تهران.
Bianca, Stefano (2000), Urban form in the Arab world: Past and present, Vol. 46, vdf Hochschulverlag AG.
Burckhardt, John Lewis (1829), Travels in Arabia: Comprehending an account of those territories in Hedjaz which the Mohammedans regard as sacred, Vol. 1&2, Routledge, London.
Dieulafoy, Jane (1887), La Perse, la Chaldée et la Susiane: relation de voyage, Librairie Hachette. Paris.
Gopalakrishnan, P and Tadepalli, Srinivas (2014), Viewscape Assessment Framework for Protecting the Views of Sacred Monuments: Comparative Study of Srirangam and Thanjavur Religious Towns.
ICOMOS (2008), International Day for Monuments and Sites: Religious Heritage and Sacred Places, 18 April, http:// www.icomos.org/18thapril/2008/18_april_calendar_events.pdf (accessed January 25, 2016).
Kumar, Sarvesh and Singh, Rana PB (2017), “Ayodhya (India): a study of Ritual Landscapes”, Practicing Geographer, 71-84.
Levi, Daniel and Kocher, Sara (2011), “Cross-cultural perspectives toward historic sacred places”, Focus, 8(1). 22-26.
Niebuhr, Carsten (1780), Voyage en Arabie & en d'autres Pays circonvoisins, Vol. 2, chez SJ Baalde.
Niglio, Olimpia (2018) “Sacred Landscape for a Global Approach”, Almatourism Journal of Tourism, Culture and Territorial Development.
Snouck Hurgronje, Christiaan (1888), Bilder-Atlas zu Mekka, Martinus Nijhoff.
Wijesuriya, Gamini (2005), “The Past is in the Present”, In Conservation of living religious heritage, 30-43. ICCROM.
URL1: https://www.abdulazim.com.
URL2: https://www.architectural-review.com/essays/archive.
URL3: https://www.arquitecturayempresa.es/noticia/rehabilitacion-de-al-kadhimiya-por-dewan-architects.
