نظریۀ استبداد شرقی و ماهیت دولت و جامعه در ایران پیشامدرن
الموضوعات :
1 - گروه علوم سیاسی، دانشگاه تهران
الکلمات المفتاحية: استبداد‌شرقی, شیوه تولید آسیایی, دولت قوی, جامعه ضعیف وخودکامگی. ,
ملخص المقالة :
نظریه استبداد‌شرقی در روایت‌های مختلف آن، الگوی تحلیلی غالب برای درک ماهیت دولت و جامعه در ایران سنتی بوده است. فرآورده اصلی حاصل از کاربست این نظریه، ارائه تصویری از دولت سنتی ایرانی به عنوان سازمانی نیرومند و خودکامه، در مقابل جامعه‌ای پراکنده، فاقد نیروهای اجتماعی مستقل، ضعیف و منفعل بوده است. مطابق چنین تحلیلی، علی رغم تمام تغییرات ظاهری در تاریخ ایران، ماهیت جوهری دولت، جامعه و مناسبات میان آنها از ابتدای تاریخ تا امروز، دگرگونی کیفی را تجربه نکرده است. هدف اول این مقاله، ارائه گزارشی از تبارهای این نظریۀ قدیمی، نحوۀ کاربست آن از سوی محققان غربی و ایرانی برای تحلیل تاریخ ایران، شناخت مضامین محوری آن درباره ماهیت دولت و جامعه و دلایل محبوبیت آن در مقطع بعد از انقلاب خواهد بود. مقاله نشان می‌دهد که به رغم سابقه دیرین این نظریه، طرح مجدد آن طی دهه‌های 30 تا 50 شمسی در متن منازعه‌ای سیاسی- تئوریک میان جریان‌های چپ و منتقدان آنها صورت گرفته است. مقاله، هژمونی این رویکرد در مقطع بعد از انقلاب اسلامی را ناشی از بی‌اعتباری الگوی تحلیلی جریان چپ و نیز قابلیت‌های این نظریه برای ارائه پاسخی ساده فهم به مسئله توسعه‌نیافتگی سیاسی و اقتصادی می‌‌داند. هدف دوم این مقاله، آشکارکردن نارسایی این نظریه و نتایج آن در تحلیل ماهیت دولت و جامعه در ایران است. مقاله بر این نکته تأکید دارد که‌این دیدگاه عملاً راه را بریک جامعه‌شناسی «واقعاً» تاریخی درباره جامعه ایران و درک صحیح ماهیت دولت، جامعه و مناسبات آنها مسدود کرده است.
آبراهامیان، یرواند (1393) «استبداد شرقی، بررسی ایران عصرقاجار»، در: مقالاتی در جامعه-شناسی سیاسی ایران، ترجمه سهیلا ترابی فارسانی، تهران، پردیس دانش.
ارسطو (1371) سیاست، ترجمه حمید عنایت، تهران، آموزش و انقلاب اسلامی.
اشرف، احمد (1347) «تاریخ ایران از دوران باستان تا سده هیجدهم»، نامه علوم اجتماعی، شماره1، صص 181-189.
---------- (1353) «ویژگی¬های تاریخی شهرنشینی در ایران- دوره اسلامی»، نامه علوم اجتماعی، شماره 4، صص7-49.
---------- (1359) موانع تاریخی رشد بورژوازی در ایران، تهران، زمینه.
---------- (1360) «شهرنشینی از دیدگاه جامعه‌شناسی تاریخی»، آرش، شماره25، مرداد، صص 94-106.
---------- (1393) نقدو نظری درعلوم انسانی و اجتماعی، به اهتمام سید ابراهیم اشک شیرین، تهران، گستره.
اندرسون، پری (1390الف) تبارهای دولت مطلقه، ترجمه حسن مرتضوی، تهران، ثالث.
اندرسون، کوین (1390ب) مارکس و جوامع غیرغربی، ترجمه حسن مرتضوی، تهران، زرف.
اوین، اوژن (1362) ایران امروز (1906-1907)، ترجمه علی¬اصغر سعیدی، تهران، زوار.
باسورث، ادموند کلیفورد (1378) تاریخ غزنویان، ترجمه حسن انوشه، تهران، امیرکبیر.
بریان، پی¬پر (1381) تاریخ امپراتوری هخامنشی، جلد 1، ترجمه ناهید فروغان، تهران، قطره و فرزان روز.
برنم، پیترو دیگران (1396) روش تحقیق درعلوم سیاسی، ترجمه میترا راه نجات، تهران، وزارت امور خارجه.
بلیکی، نورمن (1384) طراحی پژوهش‌های اجتماعی، ترجمه حسن چاووشیان، تهران، نی.
تاورنیه، ژان بابتیست (1336) سفرنامه تاورنیه، ترجمه ابوتراب توری، اصفهان، کتابخانه سنایی و کتابفروشی تأیید.
ترنر، برایان (1380) ماکس وبر و اسلام، ترجمه سعید وصالی، تهران، مرکز.
--------- (1388) «جامعه آسیایی»، در: فرهنگ‌نامه اندیشه مارکسیستی، اثر تام باتامور و دیگران، ترجمه اکبر معصوم بیگی، تهران، بازتاب نگار.
جمالزاده، سید محمدعلی (1340ق) یکی بود، یکی نبود، برلین، مطبعه کاویانی.
خاتمی، سید محمد (1380) آیین و اندیشه در دام خودکامگی، تهران، طرح نو.
خنجی، محمدعلی (بی‌تا) بررسی تاریخ ماد و منشأ نظریه دیاکونوف، تهران، حکمت.
-------------- (1358) رساله‌ای در بررسی تاریخ ماد و منشأ نظریه دیاکون و فهم راه با چند مقاله و یادداشت دیگر، تهران، کتابخانه طهوری.
--------------- (1374الف) «ارزش نظریه وجه تولید آسیایی و تاریخچه آن» (بخش چهارم)، اطلاعات سیاسی و اقتصادی، شماره 91-92، صص 58-65.
--------------- (1374ب) «ارزش نظریه وجه تولید آسیایی و تاریخچه آن (سال¬های 1857-1858)» (بخش پنجم)، اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شماره 99-100، صص 154-161.
--------------- (1375الف) «ارزش نظریه وجه تولید آسیایی» (بخش هفتم)، اطلاعات سیاسی و اقتصادی، شماره 103-104، صص 136-144.
--------------- (1375ب) «ارزش نظریه وجه تولید آسیایی و تاریخچه آن» (بخش یازدهم)، اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شماره 111-112، صص 172-179.
--------------- (1375ج) «ارزش نظریه وجه تولید آسیایی و تاریخچه آن» (بخش دوازدهم)، اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شماره 113-114، صص 156-163.
ژوبر، پ، آمده (1347) مسافرت در ارمنستان و ایران، به انضمام جزوه‌ای درباره گیلان و مازندران، ترجمه علی¬قلی اعتماد مقدم، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
دون، استفن (1368) سقوط و ظهور شیوه تولید آسیایی، ترجمه عباس مخبر، تهران، مرکز.
سریع¬القلم، محمود (1390) اقتدارگرایی ایرانی در عهد قاجار، تهران، فرزانروز.
سیف، احمد (1379) پیش‌درآمدی بر استبداد سالاری در ایران، تهران، چشمه.
---------- (1380) استبداد، مسئله م‍ال‍ک‍ی‍ت و ان‍ب‍اش‍ت س‍رم‍ای‍ه در ایران، تهران، رسانش.
سیوری، راجر (1382) «گرایش¬های توتالیتری دولت صفوی»، در: تحقیقاتی درتاریخ ایران صفوی (مجموعه مقالات)، ترجمه عباسقلی غفاری فرد و محمدباقر آرام، تهران، امیرکبیر.
شاردن، ژان (1336) سیاحت¬نامه شادرن، جلد 3 و 4، ترجمه محمد عباسی، تهران، امیرکبیر.
شلوختر، ولفگانگ (1392) «پیدایش عقلانی غربی از نگاه ماکس وبر»، در: عقلانیت و آزادی، ترجمه یدالله موقن و احمد تدین، تهران، هرمس.
شیل، لیدی مری (1368) سفرنامه لیدی شیل، ترجمه حسین ابوترابیان، تهران، نو.
طبری، احسان (1358) شمه‌ای درباره شناخت ایران و جهان، تهران، حزب توده.
----------- (1382) از دیدار خویشتن، به کوشش محمدعلی شهرستانی، تهران، طلایه.
علمداری، کاظم (1394) چرا غرب پیشرفت و ایران عقب ماند و غرب پیش رفت؟ چاپ نوزدهم، تهران، توسعه.
عنایت، حمید (1351) «سیاست ایران¬شناسی»، در: مجموعه مقالات سومین کنگره تحقیقات ایرانی، جلد اول، 34 خطابه، به کوشش محمد روشن، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
فاگل سانگ، ویلیام (1397) هخامنشیان، بر مبنای مدارک ایران شرقی، ترجمه خشایار بهاری، تهران فرزان روز.
قاضی‌مرادی، حسن (1387) استبداددرایران، تهران، اختران.
کاتوزیان، همایون (1373) اقتصاد سیاسی ایران (از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی)، ترجمه محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، چاپ چهارم، تهران، مرکز.
------------- (1393) تضاد دولت و ملت، نظریه تاریخ و سیاست در ایران، ترجمه علیرضا طیب، چاپ یازدهم، تهران، نی.
------------- (1394) نه مقاله در جامعه‌شناسی تاریخی ایران، ترجمه علیرضا طیب، تهران، مرکز.
کرایب، یان (1386) نظریه اجتماعی کلاسیک، ترجمه شهناز مسمی¬پرست، تهران، آگاه.
کرزن، جورج (1373) ایران و قضیه ایران، جلد اول، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، تهران، علمی و فرهنگی.
کرون، پاتریشیا (1395) جامعه‌های ماقبل صنعتی، کالبدشکافی جهان پیشامدرن، ترجمه مسعود جعفری، تهران، ماهی.
کریستینسن، آرتور (1317) ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، تهران، چاپ رنگین.
کمپفر، انگلبرت (1350) در دربار شاهنشاه ایران، ترجمه کیکاوس جهانداری، تهران، انجمن آثار ملی.
مارکس، کارل (1378) گروندریسه (مبانی نقد اقتصاد سیاسی)، جلد اول و دوم، ترجمه باقر پرهام و احمد تدین، تهران، آگه.
---------- (1392) گزیده نوشته‌های کارل مارکس در‌جامعه‌شناسی و فلسفه اجتماعی، گزینش و پیشگفتار تام باتامور و ماکزیمیلیان روبل، ترجمه پرویز بابایی، تهران، نگاه.
مارکس، کارل و فردریش انگلس (1386) لودویگ فویرباخ و ایدئولوژی آلمانی، ترجمه پرویز بابایی، تهران، چشمه.
ماهرویان، هوشنگ (1381) «فئودالیسم، شیوه تولید آسیایی یا استبداد ایرانی ما»، کتاب توسعه، شماره ۱۱، صص 95-108.
مونتسکیو، شارل (1349) روح القوانین، ترجمه علی¬اکبر مهتدی، تهران، امیرکبیر.
مینورسکی، ولادیمیر (1368) «سازمان اداری صفویان یا تعلیقات مینورسکی بر تذکره¬الملوک»، در: میرزا سمیعا، تذکره‌الملوک، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، امیرکبیر.
نولدکه، تئودور (1358) تاریخ ایرانیان و عرب¬ها در زمان ساسانیان، ترجمه عباس زریاب، تهران، انجمن آثار ملی.
هردوت (1339) تاریخ هردوت، جلد سوم، ترجمه و مقدمه و توضیح وحواشی‌هادی هدایتی، تهران، دانشگاه تهران.
هگل، گئورگ فردریش (بی‌تا) عقل در تاریخ، ترجمه حمید عنایت، تهران، دانشگاه صنعتی آریامهر.
وارینگ، ادوارد اسکات (1397) سفر به شیراز و دیگر شهرهای جنوبی، ترجمه عبدالرضا گلمرزی و رضاصالحیان کوشک قاضی، تهران، نامک.
وبر، ماکس (1393) اقتصاد و جامعه، ترجمه عباس منوچهری، مهرداد ترابی¬نژاد و مصطفی عمادزاده، تهران، سمت.
وزیری، شاهرخ (1379) نفت و قدرت در ایران، از قنات تا لوله نفت، ترجمه مرتضی ثاقب¬فر، تهران، عطایی.
ولی، عباس (1380) ایران پیشا‌سرمایه‌داری، ترجمه حسن شمس‌آوری، تهران، مرکز.
ویتفوگل، کارل (1391) استبداد‌شرقی، بررسی تطبیقی قدرت تام، ترجمه محسن ثلاثی، تهران، ثالث.
Bailey, A, M (1981) The Renewed Discussions On The Concept Of The Asiatic Mode Of Production, in, J, D Kahn and J, L, Llobera (eds) The Anthropology of Pre-Capitalist Societies, London, Routledge.
Bailey, Joseph R, and Anne M, Llobera (1981) The Asiatic Mode of Production, Science and Politics, Routledge .
Curtis, Michael (2009) Orientalism and Islam, European Thinkers on Oriental Despotism in the Middle East and India, ambridge University Press.
Eisenstadt, Shmuel N, (2002) Concluding remark, Public Sphere, Civil sociteis and Political Dynamics in Islamic Societiesin, The public sphere in Muslim societies, edited by Miriam Hoexter, Samuel N, Eisenstat, Nehemia Levtzion, State University of New York press .
Jun, Li (1995) In defence of the Asiatic mode of production, History of European Ideas, Vol 21, Issue 3, May.
Krader, Lawrence (1975) The Asiatic Mode Of Production, Sources, Development And Critique In The Writings Of Karl Marx, Thesis Publishers.
Marx, Karl (1979) The British Rule of India, in, Karl Marx, Frederick Engels, Collected Works, Vol, 12, Marx and Engels, 1853-1854, International Publishers.
Mann, Michael (1992) States, War, and Capitalism, Studies in Political Sociology, Blackwell.
------------------ (1986) The Sources of Social Power, Volume 1, A History of Power from the Beginning to AD 1760, Cambridge University Press.
Meisner, Maurice (1963) The Despotism of Concepts: Wittfogel and Marx on China.
The China Quarterly, No. 16 (Oct. - Dec., 1963), pp. 99-111.
Sawer, Marian (1977) Marxism and the Question of the Asiatic Mode of Production, Springer Netherlands.
Springborg, Patricia (1992) Western Republicanism and the Oriental Prince, Polity Press.
Sunar, Lutfi (2020) The Weberian City, Civil Society, and Turkish Social Thought, in, Edith Hanke and et el (eds) The Oxford Handbook of Max Weber, Oxford University Press.
Toynbee, Arnold J, (1958) Oriental Despotism (Book review) American Political Science Review, Volume 52, Issue 1, March.
Zubaida, Sami (2005-2006), Max Weber's "The City" and the Islamic City, Max Weber Studies, Vol, 5, 2/6, 1, Max Weber and the Spirit of Modern Capitalism – 100 Years On (JULY 2005 / JANUARY 2006) .
------------------ (2009) Islam, the People and the State, Political Ideas and Movements in the Middle East,I, B, Tauris.
