وقف و کارکرد مشارکت سیاسی در ایران معاصر؛ مطالعه‌ای از منظر نهادگرایی جدید
الموضوعات :علی کریم حدیثی 1 , مجتبي مقصودي 2 , اکبر اشرفی 3 , بابک نادرپور 4
1 - دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی، ایران
2 - دانشیار گروه علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی، ایران
3 - دانشیار گروه علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی
4 - استادیار گروه علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی
الکلمات المفتاحية: وقف, نهادگرایی نوین, مشارکت سیاسی, سازمان¬های مردم‌نهاد و جامعۀ مدنی,
ملخص المقالة :
وقف به عنوان عمل برخاسته از سنت تاریخی و دینی در جهان اسلام و ایران از دیربازمورد توجه دین باوران، خیرین، دولت مردان و بهره مندان عادی از هر قشر و گروه اجتماعی بوده و به لحاظ کارکردی به مثابه سازمانی مردم نهاد، سنتی و دین‌پایه، تأثیرات فراوانی بر ساختارهای اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی داشته و در عصر حاضر به واسطه مطرح شدن ایدۀ دولت کوچک و جامعۀ مدنی بزرگ، این دست نهادها قابلیت مطرح شدن دوباره و بازبینی سازوکارهای درونی و کارکردهای بیرونی و نوین سازی کاربردی دارند. با چنین پیش زمینه ای واز منظر«نهادگرایی نوین» می‌توان این پرسش کلیدی را مطرح ساخت که: وقف به مثابه «تشکلی مردم نهاد»، «شریعت پایه» و «جامعه محور» چگونه بر مشارکت سیاسی تأثیر می گذارد؟ در پاسخ به این پرسش کلیدی می‌توان این فرضیه را مطرح کرد که وقف به مثابه سازمانی مردم نهاد و نوع دوستانه، به صورت غیر مستقیم و غیرمحسوس با ورود به حوزۀ اختیارات دولت در عرصۀ عدالت اجتماعی، با خیراندیشی برخاسته از دوگانۀ شریعت و انسان دوستی به بازتوزیع منابع ثروت و سرمایه اقدام می کند و مشارکت سیاسی را تسهیل می نماید. تشریح وجوه این سازوکار از مسیر بازخوانی مفهوم وقف، پیشینۀ تاریخی آن و مطالعۀ آن، از منظر روش نهادگرایی نوین امکان پذیر است. این پژوهش با بهره-گیری از روش کیفی- تفهمی تلاش دارد به بازنمایی این حوزۀ مغفول کمک نماید. یافته های این پژوهش نشان می‌دهد که وقف به سه شیوۀ «مشارکت اجتماعی» از طریق تمرکز بر کمک‌های بهداشتی- درمانی، «مشارکت اقتصادی» از طریق اعطای اعانات و ارائۀخدمات رفاهی و نیز «مشارکت سیاسی» از طریق کارکردهای فرهنگی- آموزشی به ویژه به گروه‌های نیازمند و اقشار محروم جامعه به روند حکمرانی کمک می کند و این استعداد را دارد تا در خدمت مدلی از حاکمیت کارآمد و جامعه محور درآید.
آب‌نیکی، حسن (1386) «رویکرد نهادگرایی به فرآیند تصمیم¬گرایی سیاسی»، فصلنامه سیاست داخلی، سال اول، شماره 2، صص 9-33.
آلموند، گابریل و دیگران (1381) چهارچوبی نظری برای بررسی سیاست تطبیقی، ترجمه علیرضا طیب، چاپ سوم، تهران، مرکز آموزش مدیریت دولتی.
احمدی، حمید (1376) «قومیت و قوم گرایی در ایران ، افسانه یا واقعیت»، تهران، اطلاعات سیاسی و اقتصادی، شماره 115 و 116، صص 60-73.
افشار، ایرج (1384)«سخنان استاد ایرج افشار در چهارمین نشست علمی -پژوهشی وقف»، فصلنامه وقف میراث جاویدان، تابستان، شماره ۵۰، ص۶۴.
امینیان مدرس، محمد (۱۳۸۱) وقف از دیدگاه حقوق و قوانین، آستان قدس رضوی، تهران، سمت.
باتامور، تام (1371) نیاز جامعه مدرن به دین با تأکید بر حقوق و اخلاق، ترجمه عباس زریاب خویی، تهران، خوارزمی.
باستانی پاریزی، محمدابراهیم (1381) سیاست و اقتصاد عصر صفویه، تهران، ص‍فی‌ع‍ل‍ی‍ش‍اه.
بخشایشی اردستانی، احمد (1397) درآمدی بر نظام¬های سیاسی مقایسه¬ای، چاپ سوم، تهران، آوای نور.
برادران دلاور، مسعود (1373) «فرهنگ حقوقی وقف»، مجله وقف میراث جاویدان، شماره 6، صص 54- 75.
بشیریه، حسین (1381) آموزش دانش سیاسی، چاپ دوم، تهران، نگاه معاصر.
پورنجاتی، احمد (1381) «جامعه مدنی و نهادهای مردمی»، روزنامه نوروز، شماره 2373، 24 تیر ماه.
پولاک، ادوارد (1368) سفرنامه، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران، خوارزمی.
پیرسون، پاول (1393) سیاست در بستر زمان تاریخ، ترجمه محمد فاضلی، تهران، نی.
تاورنیه، ژان باپتیست (1336) سفرنامه تاورنیه، ترجمه حمید ارباب شیرانی، اصفهان، تأیید.
تیموری، كاوه (۱۳۸۳) آشنایی با شوراهای اسلامی، تهران، نوآوران علم.
جمعی از پژوهشگران (1396) دولت و تجربه‌های مدنی در ایران: پژوهشی با محوریت آیین¬نامه تشکل‌های مردم¬نهاد، مصوب هیئت وزیران (1395)، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه.
حاجی یوسفی، امیرمحمد (1378) روش و نظریه در علوم سیاسی، تهران، پژوهشکده مطالعات راهبردی.
حقیقت، سیدصادق (1387) «تقابل رفتارگرایی و نهادگرایی در علوم سیاسی»، مجله روش¬شناسی علوم انسانی، سال چهاردهم، شماره 55، تابستان، صص 139-154.
حلی، ابوالقاسم (۱۳۶۸) تبصره المتعلمین، تهران، فقیه.
حیدری، آرمان و دیگران (1396) «بررسی رابطه اعتماد نهـادي بـا گونـه¬هـاي مشـارکت سیاسـی»، فصلنامه راهبرد اجتماعی فرهنگی، سال ششم، شماره 23، تابستان، صص 141-172.
دوورژه، موریس (1379) اصول علم سیاست، ترجمه ابوالفضل قاضی شریعت¬پناهی، چاپ دوم، تهران، دادگستر.
دهخدا، على¬اكبر (۱۳۸۲) لغت¬نامه دهخدا، تهران، امیركبیر.
دی¬تنسی، استفان (1379) مبانی علم سیاست، ترجمه حمیدرضا ملک¬محمدی، تهران، دادگستر.
راش، مایکل (1391) جامعه و سیاست، مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی سیاسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران، سمت.
راوندی، مرتضی (۱۳۷۵) تاریخ اجتماعی ایران، ج ۳، تهران، مؤسسه امیرکبیر.
روابط عمومي سازمان اوقاف و امورخيريه (۱۳۸۳) ربع قرن تلاش فرهنگي- اجتماعي و عمراني، سازمان اوقاف و امور خيريه.
رودس، آر.
ای.
دبلیو (1378) «رهیافت نهادی»، در: روش و نظریه در علوم سیاسی، نوشته مارش و دیگران، ترجمه امیرمحمد حاجی یوسفی، تهران، پژوهشکده مطالعات راهبردی.
ریاحی سامانی، نادر (1378) وقف و سیر تحولات قانون¬گذاری در موقوفات، شیراز، نوید شیراز.
زینعلی، معصومه (1380) «نظری بر فرهنگ و تاریخچه وقف در برخی از مساجد و تکایای زنجان»، فصلنامه فرهنگ زنجان، بهار، شماره ۵، صص 33-۵۲.
سالک، محمدتقی (1372) «سخنی درباره وقف و نگاهی به موقوفه غلامی»، مجله وقف میراث جاویدان، شماره 2، صص 66-79.
سعیدی، محمدرضا (1393) درآمدی بر مشارکت مردمی و سازمان‌های غیر دولتی، تهران، سمت.
سعیدی رضوانی، عباس (۱۳۶۸) بینش اسلامی و پدیدههای جغرافیایی، مشهد، آستان قدس رضوی.
سلیمی‌فر، مصطفی (۱۳۸۲) نگاهی به وقف و آثار اقتصادی- اجتماعی آن، تهران، اندیشه.
سوئدبرگ، ریچارد و مارک گرانووتر (1395) جامعه‌شناسی اقتصادی، ترجمه علی اصغر سعیدی، تهران، تیسا.
شهابی، علی¬اکبر (1382) تاریخچه وقف در اسلام، تهران، اداره کل اوقاف تهران.
عباسی، جواد (۱۳۷۴) «مدارس عصر ایلخانی، پیوند دانش و وقف»، وقف میراث جاویدان، سال سوم، شماره ۱۰، صص 175-177.
علوی¬تبار، علیرضا (1382) الگوی مشارکت شهروندان در اداره امور شهرها، تهران، سازمان شهرداری‌های کشور.
عمید، حسن (۱۳۶۳) فرهنگ فارسی عمید، تهران، چاپ سپهر.
غفاری، غلامرضا و محسن نیازی (۱۳۸۶)جامعه‌شناسی مشاركتی، تهران، نزدیك.
فاضلی، محمد (1396) مدیریت شهری و توسعۀ دانش بشری، تهران، تیسا.
فرشی، سیدعلی¬اکبر (۱۳۸۱) قاموس قرآن، ج۷، تهران، دارالكتاب الاسلامیه.
فیض، علیرضا (۱۳۷2) «وقف و انگیزه¬های آن»، فصلنامه وقف میراث جاویدان، سال اول، شماره ۴، صص 34-36.
قوام، عبدالعلی (1379) سیاست¬های مقایسه¬ای، تهران، سمت.
کاظمی، علی¬اصغر (1384) «نقش فرهنگ در فرآیند جهانی شدن»، در: مجموعه مقالات فرهنگ در عصر جهانی شدن: چالش¬ها و فرصت¬ها، تهران، روزنه.
الکبیسی، محمد عبید (۱۳64) احکام وقف در شریعت اسلام، ترجمه احمد صادقی گلدر، مازندران، اداره کل حج و اوقاف و امور خیریه.
کروزویه، ميشل (1392) دولت فروتن، دولت مدرن، راهبردهایی برای تغییری دیگر، ترجمه مجید وحید، تهران، رخ¬داد نو.
كلینی، محمدبن¬یعقوب (۱۳۸۲) فروع كافی، ج ۷، تهران، مكتب اسلامی.
کیوانی امینه، محمد (1385) «آشنایی با مکتب نهادگرایی»، مجله پژوهشنامه حقوق اسلامی، شماره 22، بهار، صص 91-120.
گلشن پژوه، محمودرضا (1386) راهنمای سازمان‌های غیر دولتی، تهران، مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر.
لطف¬عطاء، اسد (۱۳۷۹) نگاهی به وقف در عرصة تحولات جدید، فصلنامه وقف میراث جاویدان، سال هشتم، شماره ۳۰، صص.
لطيفي، ميثم (1387) پرتوي از سيماي وقف در ايران اسلامي، تهران، سازمان اوقاف و امور خيريه لمبتون، آن (1362) مالک و زارع در ايران، ترجمه منوچهر اميري، تهران، علمي و فرهنگي.
مارش، دیوید و جری استوکر (1384) روش و نظریه در علوم سیاسی، ترجمه امیرمحمد حاجی یوسفی، تهران، پژوهشکده مطالعات راهبردی.
مصطفوی رجایی، مینودخت (1351) وقف در ایران، تهران، بی¬جا.
معراجی، سعید (۱۳۸۵) وقف، سنّت ماندگار، تهران، بنیاد پژوهش و توسعه فرهنگ وقف.
معین، محمد (۱۳۸۱) فرهنگ معین، تهران، امیركبیر.
موسوی، میر طاهر و ملیحه شیبانی (1394) سرمایه اجتماعی و سلامت اجتماعی، تهران، آگاه.
Cizakca, M (1998) “Awqaf in history and its implications for modern Islamic economies”, Islamic economic studies, 6 (1).
Deguilhem, R (2008) “The Waqf in the city”, In Jayyusi, S. K. , Holod, R., Petruccioli, A. , & Raymond, A (Eds. ) The city in the Islamic world, Vol. 2, Leiden.
Gaudiosi, M (1988) “Influence of Waqf on the Development”, University of Pennsylvania, Law Review.
Hodgson, Geoffrey M (1998) “The Approach of Institutional Economics”, Journal of Economic Literature, Vol. XXXVI.
Lampiranou, I (2013) “Contemporary Political Participation Research: A Critical Assessment” in Democratic Transition, ed. by Kyriakos N. Demetriou,Department of Social and Political Science, University of Cyprus, Nicosia, Cyprus.
North, Douglass (1994) “Economic performance Through Time”, The American Economic Review, Vol. 84, No. 3.
Ricker, W. J. (2014) “Human rights without participation?”, Human Rights Review, Vol 15, p 369- 390.
Sait, S. Lim, H (2006) “Land, Law and Islam, Property and Human Rights in the Muslim World”, N-HABITAT, ZED Books, London.
Stibbard, P. ; Russell, D. QC. & Bromley, B (2012) “Understanding the waqf in the world of the rust”, Trusts & Trustees, 18 (8).
Veblen, Thorstein (1909) “The Limitation of Marginal Utility”, the Journal of Political Economy, Vol. 17, No. 9.
Weitz- Shapiro, Rebecca and Winters, Matthew S. (July 2008) “Political Participation and Quality of Life”, IDB Working paper No. 538, Available at SSRN: https: //ssrn. com/abstract=1820926.
