بررسی اندیشه سیاسی «حافظ» در چارچوب نظریّه «اسپریگنز»
الموضوعات :
علی باقری دولت آبادی
1
(دانشگاه یاسوج)
سیّد شاهرخ موسویان
2
(دانشگاه یاسوج)
الکلمات المفتاحية: اندیشه سیاسی قرن هشتم حافظ سیاست نظریّه اسپریگنز,
ملخص المقالة :
شاعران ایرانی از دیرباز از ارکان اصلی و واسطه‌ای میان مردم و دستگاه حاکمیّت بوده اند و به خاطر ارتباط مستقیم با حاکمیّت، نحوه معاش و گذران زندگی آنها همیشه از این ارتباط تأثیر پذیرفته است. حافظ به عنوان یکی از چهره‌های شاخص ادبیّات ایران، نه تنها از این قاعده مستثنی نیست، بلکه زندگی او عجیب با تحولات زمانه و جابه جایی حاکمان گره خورده است. پرسش اصلی پژوهش این است که این تحولات چه تأثیری بر اندیشه سیاسی حافظ گذاشتند و حافظ راه رهایی از مشکلات زمانه را در چه می‌دید؟ برای پاسخ به پرسش یادشده با به کارگیری نظریّه «اسپریگنز» (مشکل‌شناسی، علت‌شناسی، جامعه آرمانی، راه حل) و روش توصیفی - تحلیلی، ویژگی های اندیشه سیاسی حافظ توضیح داده شده است. طبق چارچوب نظری، یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که حافظ مشکل سیاسی جامعه خود را در قتل، زندان، تکفیر، تهمت، فساد، ناامنی و بی ثباتی می‌دید. او در مقام علت یابی تزویر و ریا، سوء استفاده از مقام و موقعیت و ظلم را عامل بسترساز بروز اعتراضات در جامعه می‌دانست. همچنین جامعه آرمانی حافظ در حوزه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، ویژگی‌هایی همچون پرهیز از بدگویی، ریا، انجام کار بد و تأکید بر ساده زیستی و قناعت، بی اعتنایی به حسودان و دل نبستن به دنیا و قدرت داشت. از نگاه حافظ، راه حل فائق آمدن بر این مشکلات در اصلاح گری، پرهیز از ظلم، تسامح و مدارا، عبرت گرفتن از تاریخ و پندپذیری بود.
آشوری، داریوش (1379) عرفان و رندی در شعر حافظ، چاپ هفتم، تهران، مرکز.
امامی، صابر (1388) «حافظ و هویت فرهنگی ایران»، پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شماره 13، صص 67-85.
انجوی شیرازی، سید ابوالقاسم (1381) تصحیح دیوان حافظ، تهران، شهاب ثاقب.
باقری خلیلی، علی¬اکبر (1389) «هویت فرهنگی در غزلیات حافظ شیرازی»، مطالعات ملی، دوره 11، شماره 3، صص 49-71.
براتی، محمود (1394) «وقت حافظ»، پژوهش‌های ادب عرفانی، دوره 9، شماره 1، صص 99-127.
برزگر، ابراهيم (1383) «مسئله فلسطين در اندیشه سیاسی اسلام و روش جستاري اسپريگنز»، فصلنامه پژوهش حقوق و سياست، شماره 12، پاييز، صص 45-75.
بيرو، آلن (1370) فرهنگ علوم اجتماعي، ترجمه باقر ساروخاني، چاپ دوم، تهران، كيهان.
تاجيك، محمدرضا (1379) مديريت بحران، تهران، فرهنگ گفتمان.
چناری، عبدالامیر (1384) «طنز در شعر حافظ»، پژوهشنامه علوم انسانی، شماره 45- 46، صص 39-52.
حافظ، شمس¬الدین محمد (1372) دیوان حافظ، به اهتمام محمد قزوینی و دکتر قاسم غنی، تهران، سینا.
حقيقت، سيد صادق و حامد حجازي (1389) «نگاهي انتقادي به كاربرد نظریّه بحران اسپريگنز در مطالعات سياسي»، فصلنامه علوم سياسي، سال سیزدهم، شماره 49، صص 1-49.
خرازی، سید کمال (1385) «مکتب تربیتی حافظ»، روان¬شناسی و علوم تربیتی، دوره 36، شماره 3-4، صص 129-140.
خرمشاهی، بهاء¬الدین (1368) حافظ¬پژوهشی: چارده روایت، چاپ دوم، تهران، پرواز.
---------------- (1384) ذهن و زبان حافظ، چاپ هشتم، تهران، ناهید.
---------------- (1385) حافظ¬نامه، چاپ هفدهم، تهران، علمی و فرهنگی.
--------------- (1387) حافظ، چاپ چهارم، تهران، ناهید.
---------------- (1390) حافظ، حافظه ماست، چاپ پنجم، تهران، قطره.
ذاکری، احمد (1385) «حافظ و خیام»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی (تهران)، دوره 57، شماره 178، صص 165-184.
ذوالفقاریان، فاطمه (1389) اندیشه سیاسی حافظ، پایان¬نامه کارشناسی¬ارشد علوم سیاسی، دانشکده علوم سیاسی، دانشگاه مفید، قم.
رحمدل، غلامرضا (1380) «حکمت و اخلاق در غزلیات حافظ»، مجله دانشکده ادبیّات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، دوره 46-47، شماره 158-159، تابستان و پاییز، صص 223-244.
زاکانی، عبید (1343) کلیات عبید زاکانی، به کوشش پرویز اتابکی و مقدمه عباس اقبال آشتیانی، تهران، زوار.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1385) از کوچه رندان: درباره زندگی و اندیشه حافظ، چاپ یازدهم، تهران، امیرکبیر.
سیف، عبدالرضا (1379) «باد در دیوان حافظ»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی (تهران)، دوره 41-42، شماره 153-154، صص 163-175.
شاملو، احمد (1389) حافظ شیراز، تهران، مروارید.
شعبانی، محمد (1390) «قدر مجموعه گل (نقدی بر مقاله بنیان‌های تفکّر حافظ)»، فصلنامه علمی پژوهشی زبان و ادب فارسی ادب و عرفان، دوره 2، شماره 8، پاییز، صص 81-108.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1385) این کیمیای هستی (مجموعه مقاله‌ها و یادداشت‌های استاد دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی دربارۀ حافظ)، به کوشش ولی¬الله درودیان، تبریز، آیدین.
--------------------- (1389) مفلس کیمیافروش، تهران، سخن.
صادق¬زاده، محمود (1389) «بررسی گونه‌ها و شیوه‌های طنزپردازی حافظ»، فصلنامه پژوهشی تحقیقات زبان و ادب فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر، دوره جدید، شماره دوم، پاییز، صص 75-114.
غنی، قاسم (1383) تاریخ عصر حافظ (بحث در آثار و افکار و احوال حافظ)، چاپ نهم، تهران، زوار.
-------- (1386) بحث در آثار و افکار و احوال حافظ، تهران، هرمس.
فتح¬اللهی، محمدعلی و معصومه حسینی (1393) «فلسفه سیاسی خواجه شمس¬الدین محمد حافظ شیرازی»، مجله پژوهش‌های سیاست اسلامی، دوره 1، شماره3، پاییز، صص 113-142.
گلشني، علي (1387) «فهم فلسفي و تاريخي انديشه سياسي»، نامه فلسفي، دوره 14، شماره 68، صص 93-108.
مرتضایی، سید جواد (1381) «تکرار قافیه در شعر حافظ»، مجله تخصصی زبان و ادبیات دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد، دوره 35، شماره 1-2، صص 53-74.
--------------- (1382) «ظرافت‌های بدیعی در شعر حافظ»، نثرپژوهی ادب فارسی، شماره 14، صص 121-150.
مرتضوی، منوچهر (1388) مکتب حافظ، چاپ پنجم، تهران، توس.
معین، محمد (1389) حافظ شیرین¬سخن، تهران، صدای معاصر.
منصورنژاد، محمد (1392) «ماهیت اندیشه سیاسی رند شیراز، حافظ»، فصلنامه علوم سیاسی، سال شانزدهم، شماره 61، صص 69-90.
نقوی، نقیب (1384) «حافظ، گوته، پوشکین»، مجله تخصصی زبان و ادبیات دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد، دوره 38، شماره 4، صص 187-204.
همدانی، رشیدالدین فضل¬اله (1338) جامع¬التواریخ رشیدی، به کوشش بهمن کریمی، جلد دوم، تهران، اقبال و شرکا.
یزدی، معین¬الدین (1336) مواهب الهی، با تصحیح و مقدمه سعید نفیسی، تهران، اقبال.
