جایگاه جمهوریت در اندیشه سیاسی «محمدعلی فروغی»
الموضوعات :
روزبه پرهام
1
(دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمانشاه)
ایرج رنجبر
2
(عضو هیات علمی دانشگاه)
الکلمات المفتاحية: سلطنت جمهوریت نظام سیاسی فروغی اندیشه سیاسی,
ملخص المقالة :
مسئله پژوهش حاضر، سنجش نسبت «سلطنت» و «جمهوریت» در اندیشه سیاسی محمدعلی فروغی است. تقابل سلطنت و جمهوریت به مثابۀ دو الگوی سیاسی متمایز برای تنظیم مناسبات و روابط قدرت در جامعه انسانی، یکی از دیرینه ترین منازعات فکری در گسترۀ اندیشۀ سیاسی بوده است. فروغی با بینشی واقع گرایانه، اجتماع گریزی و نظم ناپذیری را جزء «طبیعت اولیه » انسان می دانست؛ طبیعتی خشن و آلوده به غرایز مرگبارِ خودبینی و خودخواهی که جاه طلبی او جز در سایۀ نظمِ «سلطانی» و حاکمیتِ «شهریاری» زیرک و متظاهر، بی پایان می نماید. سلطنت، کمال مطلوب فروغی نبود، اما نگاه بدبینانۀ او به انسان از یکسو و شرایط اجتماعی و پریشانی سیاسی حاکم بر زمانه اش از سوی دیگر وی را به این درک سیاسی سوق داد که تنها با از بین بردن خمیرمایه و «طبیعت اولیه » انسان و جایگزینی آن با «طبیعتی ثانویه» در پرتو نظمی «سلطانی» است که زمینه برای نظم سیاسی مبتنی بر جمهوریت فراهم می شود. پژوهش حاضر با چنین درکی از نسبت سلطنت و جمهوریت در اندیشۀ سیاسی به بررسی جایگاه «دوگانه» مزبور در گسترۀ اندیشۀ سیاسی فروغی می پردازد. این پژوهش با کاربست چارچوب نظری «اسپریگنز» به این نتیجه می رسد که فروغی با مشاهده و تشخیص بحران و درد حاکم بر جامعه ای که در آن می-زیست، نظم سیاسی سلطنت را به مثابۀ ضرورتی مبتنی بر مصلحت، مناسب حال جامعۀ ایران می‌دانست. اما شناخت عمیق وی از منطق حاکم بر مناسبات دوران جدید و ظهور نظمی نوآیین و مبتنی بر حاکمیت قانون، هنجار سیاسی مطلوب او را شکل می‌داد؛ هنجاری که به زعم وی برای جامعه ای که فاقد مؤلفه های اولیۀ نظم سیاسی مبتنی بر جمهوریت است، جز به پریشانی و بی-ثباتی سیاسی نمی‌انجامد.
آبراهامیان، یرواند (1386) ایران بین دو انقلاب، ترجمۀ احمد گل¬محمدی و محمدابراهیم فتاحی، تهران، نی.
اتابکی، تورج (1393) تجدد آمرانه جامعه و دولت در عصر رضاشاه، ترجمۀ مهدی حقیقت‌خواه، تهران، ققنوس.
اسپریگنز، توماس (1392) فهم نظریه‌های سیاسی، ترجمۀ دکتر فرهنگ رجایی، تهران، آگه.
اسکندری، عباس (1361) تاریخ مفصل مشروطیت ایران، تهران، غزل.
افلاطون (1392) شش رساله، ترجمۀ محمدعلی فروغی، تهران، هرمس.
اندیشه، لیلا (1393) زندگی و زمانه عباس اقبال آشتیانی، ترجمۀ جلال‌الدین افضل، تهران، نامک.
پهلوان، چنگیز (1382) ریشه‌های تجدد، تهران، قطره.
جنیدی، فریدون (1390) «فروغی شایستۀ تکریم نیست»، مهرنامه، شماره 18، صص 222-224.
جهانبگلو، رامین (1388) موج چهارم، ترجمۀ منصور گودرزی، تهران، نی.
خاتمی، مسعود و دیگران (1392) «بررسی عملکرد دولت محمدعلی فروغی در نخستین ماه‌های اشغال کشور»، پیام بهارستان، دوره دوم، سال پنجم، شماره 20، تابستان، ص 256.
رحمانیان، داریوش (1379) چالش جمهوری و سلطنت در ایران، تهران، مرکز.
-------------- (1390) «در پی خودآگاهی تاریخی ایرانیان»، مهرنامه، شماره 18.
رعدی، آذرخشی (1367) فروغی در فرهنگستان، در: ذکاء¬الملک فروغی و شهریور 1320، به کوشش باقر عاقلی، تهران، علمی.
روشن، امیر (1387) کوئنتین اسکینر و هرمنوتیک قصدگرا در اندیشه سیاسی، رهیافت‌های سیاسی و بین‌المللی، شماره 14، تابستان 1387، دانشگاه شهید بهشتی، تهران.
طباطبایی، جواد (1386) نظریه حکومت قانون در ایران، تهران، ستوده.
عاقلی، باقر (1367) ذکاء الملک فروغی و شهریور 1320، تهران، علمی.
غنی، سیروس (1377) ایران، برآمدن رضاخان، برافتادن قاجار و نقش انگلیسی‌ها، ترجمۀ حسن کامشاد، تهران، نیلوفر.
فروغی، محمدعلی (1284) حقوق اساسی یعنی آداب مشروطیت ملل، تهران، کتابخانۀ مجلس شورای ملی.
-------------- (1387) مقالات فروغی، به کوشش محسن باقرزاده، جلد اول، تهران، توس.
قیصری، علی (1393) روشن¬فکران ایران در قرن بیستم، ترجمۀ محمد دهقانی، تهران، هرمس.
کاتوزیان، محمدعلی (1393) در جست¬وجوی جامعه بلندمدت، گفت¬وگوی کریم ارغنده¬پور با دکتر همایون کاتوزیان، تهران، نی.
کاتوزیان، همایون (1392) ایرانیان، ترجمۀ دکتر حسین شهیدی، تهران، مرکز.
کسروی، احمد (1357) دادگاه، تهران، کسری.
محمودی، سید علی (1390) «در تراز جهانی تحلیل و ارزیابی اندیشه¬ها و سیاست¬ورزی‌های محمدعلی فروغی»، مهر نامه، شماره 18، صص 213-219.
مینوی، مجتبی (1350) روزنامه اطلاعات، 9 آذر، شماره 13660، ص 5.
واردی، احمد (1394) زندگی و زمانۀ محمدعلی فروغی، ترجمۀ عبدالحسین آذرنگ، تهران، نامک.
یغمایی، حبیب (1339) مجله یغما، شماره 142، صص 65-66.
----------- (1350) روزنامه اطلاعات، 9 آذر، شماره 13660، صص 5.
