بازنمایی هژمونی و ضد هژمونی در گفتمان شعر جمهوریِ «محمدتقی بهار» بر مبنای آرای «آنتونیو گرامشی»
الموضوعات :رضا قنبری عبدالملکی 1 , آیلین فیروزیان پوراصفهانی 2
1 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه دامغان
2 - استادیار گروه زبان¬شناسی همگانی، دانشگاه دامغان
الکلمات المفتاحية: گفتمان, قدرت, ایدئولوژی, هژمونی, محمدتقی بهار, گرامشی,
ملخص المقالة :
مقالۀ حاضر بر مبنای نظریۀ «گرامشی» و به شیوۀ تحلیل محتوا نوشته شده است و هدف آن، تحلیل گفتمانِ «بهار» در جمهوری نامۀ اوست که توأمان هم هژمونی و هم ضد هژمونی را تولید می کند. بهار به عنوان یکی از روشن فکران حقیقی در مرکز تقابل گفتمان های جمهوریت و ضد جمهوریت قرار دارد که شدیداً یک تقابل گفتمانیِ ایدئولوژیک است. ایدئولوژی، زبان را به شیوه های مختلف و در سطوحی متفاوت پنهان می سازد. نویسندگان در این جستار نشان خواهند داد که زبان ایدئولوژیک بهار، چگونه در پسِ ساختار بیرونی شعرش پنهان شده است. هژمونی، نوعی از رهبری فکری و فرهنگی است که طبقۀ حاکم آن را بر اکثریت جامعه اعمال می کنند. در این میان، گروه های ضد هژمونیک نیز از گفتمانی برخوردارند که با ارزش های عموماً پذیرفته شدۀ حکومت در تعارض قرار می گیرد. گفتمان حاکم برای پیشبرد پروژه های خود به دنبال کسب هژمونی است و گروه های حاشیه ای نیز راهبردهایی را برای هژمونیک کردن گفتمان خود طراحی می کنند. بهار در این شعر که در بردارندۀ دو معنای کاملاً متضاد است، در ظاهر با گفتمانِ جمهوریت رضاخان موافقت دارد؛ اما در باطن با کمک شگردهای زبانی، نظم سیاسیِ جدید او را به چالش کشیده است. آیرونیک بودن ساختار معنا در شعر مورد مطالعه، به مسئلۀ «تناقض متنی» انجامیده که مورد توجه نویسندگان این جستار قرار گرفته است.
آبراهامیان، یرواند (1384) ایران بین دو انقلاب، ترجمۀ احمد گل¬محمدی و محمدابراهیم فتاحی، چاپ یازدهم، تهران، نی.
ایرانشهر کاظم¬زاده، حسین (1302) «جمهوریت و انقلاب اجتماعی»، مجلۀ ایرانشهر، شماره5 و 6، بهمن، صص 257-258.
بشیر، حسن (1384) تحلیل گفتمان، دریچه¬ای برای کشف ناگفته¬ها، تهران، دانشگاه امام صادق.
بوتکو، توماس.
ج.
(1385) «وحی یا انقلاب (رویکردی به ظهور بنیادگرایی در چارچوب نظری گرامشی)»، ترجمه مسعود بیننده و سعید ریزوندی، زریبار، شمارۀ 61 و 62، صص 29- 47 .
بهار، محمدتقی (1357) تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، جلد 1 و 2، تهران، شرکت سهامی کتاب¬های جیبی.
----------- (1380) دیوان اشعار بهار، 2 جلد، به اهتمام چهرزاد بهار، تهران، توس.
پوراحمدی، حسین و روح¬الامین سعیدی (1390) رابطۀ فرهنگ و هژمونی در عرصۀ جهانی: رویکرد گرامشینیستی، رهیافت¬های سیاسی و بین¬المللی، شمارۀ 28، زمستان، صص 143-179.
تاجیک، محمدرضا (1383) گفتمان، پادگفتمان و سیاست، تهران، مؤسسه تحقیقات و توسعۀ علوم انسانی.
جاویدشاد، مهدی و امیرحسین نعمتی زیارتی (1398) «بررسی تطبیقی اشعار انگلیسی آغازین و پایانی جنگ جهانی اول بر اساس مفهوم هژمونی و ضد هژمونی»، مطالعات ادبیات تطبیقی، سال سیزدهم، شمارۀ 52، زمستان، صص 275-296.
جهان¬بخت لیلی، امید و سمیه پرماس (1398) «بازنمود هژمونی و اندیشه¬های ضد هژمونیک در داستان خلیل کافر (بر مبنای نظریۀ آنتونیو گرامشی)»، مجلۀ انجمن ایرانی زبان و ادبیات عربی، شمارۀ 50، بهار، صص 81-100.
دولت¬آبادی، یحیی (1362) حیات یحیی، جلد 4، چاپ چهارم، تهران، فردوسی.
سپانلو، محمدعلی (1382) ملک¬الشعرا بهار، تهران، طرح نو.
سلدن، رامان (1372) راهنمای نظریۀ ادبی معاصر، ترجمه عباس مخبر، تهران، هما.
شوری، محمود (1382) «هژمونی و ضد هژمونی»، راهبرد، شمارۀ 27، بهار، صص 145-167.
عشقی، میرزاده (1344) کلیات عشقی، به کوشش علی¬اکبر مشیر سلیمی، تهران، امیرکبیر.
عضدانلو، حمید (1380) گفتمان و جامعه، تهران، نی.
فرکلاف، نورمن (1379) تحلیل انتقادی گفتمان، ترجمه فاطمۀ شایسته¬پیران و دیگران، تهران، دفتر مطالعات و توسعۀ رسانه¬ها.
کرمانی، محسن و ابوالفضل دلاوری (1395) «از ایدئولوژی تا گفتمان: سوژه، قدرت و حقیقت»، فصلنامۀ علوم اجتماعی، سال بیست¬وششم، شمارۀ 74، پاییز، صص 111-148.
کریمی، ایوب (1391) «مفهوم هژمونی و امکان قدرت¬یابی گفتمان¬های حاشیه¬ای»، فصلنامۀ رهیافت‌های سیاسی و بین¬المللی، شمارۀ 29، بهار، صص 175-191.
مکاریک، ایرناریما (1394) دانش¬نامۀ نظریه¬های ادبی معاصر، ترجمه مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران، آگه.
موکه، داگلاس کالین (1389) آیرونی، ترجمۀ حسن افشار، تهران، مرکز.
میرانصاری، علی (1386) بهار، پنجاه سال بعد، تهران، موسسۀ تحقیقات و توسعۀ علوم انسانی.
ون¬دایک، تئون (1382) مطالعاتی در تحلیل گفتمان، تهران، دفتر مطالعات و تحقیقات رسانه-ها.
وینسنت، اندرو (1383) نظریه¬های دولت، ترجمه حسین بشیریه، تهران، نی.
هدایت، مهدی¬قلی¬خان (1375) خاطرات و خطرات، تهران، زوار.
هوروش، هما و سلما رضوان¬جو (1396) «جزیرۀ گنج و نظام مبارزه هژمونیک»، مجلۀ افق¬های زبان، سال یکم، شمارۀ 2، پاییز، صص 89-105.
Althusser, Louis (1969). For Marx. Translated by Ben Brewster. London: The Penguin Press.
Baker, Paul & Ellece, Sibonile (2011). Key Terms in Discourse Analysis. London: Continuum.
Blommaert, Jan (2005). Discourse: A Critical Introduction. Cambridge and NewYork: Cambridge University Press.
Boggs, Carl (1984), The Two Revolutions: Gramsci and the Dilemmas of Western Marxism, Boston: South End Press, 1984.
Colebrook, Claire. (2006). Irony. The New Critical Idiom. London and New York: Rutledge.
Fairclough, Norman (2010). Critical Discourse Analysis: The Critical Study of Language. London: Longman.
Gaventa, John. (2003). Power after Lukes: a review of the literature, Brighton: Institute of Development Studies Gramsci, Antonio. (1971). Selections from the Prison Notebooks of Antonio Gramsci. Translated by Q. Hoare & G. N. Smith. New York: International Publishers.
----------------------. (1996). Prison Notebooks: Volume II. Translated by J. A. Buttigieg. New York: Columbia University Press.
Hunt, G., (2002). Gramsci, Civil Society, and Bureaucracy. Antonio Gramsci: Marxism, philosophy and politics, Volume 2, Ed. James Martin. London and New York: Routledge. pp. 450-465.
Landy, Marcia. (1986).Culture and Politics in the Work of Antonio Gramsci. Boundary 2, Vol. 14, No. 3, (Spring).
Mouffe, Chantal (1979). Hegemony and Ideology in Gramsci. In Chantal Mouffe (ed). Gramsci and Marxist Theory. London and Boston: Routledge & Kegan Paul Ltd.
Simon, Roger (2005), Gramsci’s Political Thought: an introduction, London: Lawrence and Wishart.
Rupert, M., (1993). Alienation, capitalism and the inter-state system: toward a Marxian/Gramscian critique. Gramsci, Historical Materialism and International Relations, Ed. Stephen Gill. Cambridge: Cambridge University Press. 1993. 67-93.
Smith, A. M. (1998). Laclau and Mouffe, the radical democratic imaginary, London: Routldge press.
Van Dijk, Teun A. (2003). Ideology and discourse. Internet course For the Oberta de Catalvyna (VOC), Retrieved April 24, 2013, from http: //www.discourse-in-society.org/tenu.html.
----------------------. (2000), Ethnic Minorities and the Media, News Racism: A Discourse Analytical Approach, P.33-49, Buckingham, UK. Open University Press.
