بررسی و تحلیل تطبیقی دجال در شعر فارسی و روایات اسلامی
الموضوعات :الهام نظری 1 , اسماعیل تاج بخش 2
1 - دانشگاه علامه
2 - دانشگاه علامه طباطبایی
الکلمات المفتاحية: دجال, عیسی مسیح, مهدی صاحبالزمان, روایات اسلامی, شعر فارسی.,
ملخص المقالة :
مسئلۀ دجال در بیشتر ادیان بیان شده و فتنه او به پیامبران یادآوری شده است. نخستین بار در رساله یوحنا به او اشاره شده است. مقصود یوحنا از دجال، کسانی هستند که دربارۀ تجسم مسیح، آراء گوناگون دارند، و نیز هر روحی که تجسم عیسی را انکار کند، دجال است. اما پیش‌زمینه های شکل‌گیری مفهوم دجال را می توان در مباحث مکاشفاتی و فرجام‌شناسانه دوره های اولیه تاریخ یهود، به ویژه در کتاب دانیال یافت. این موضوع در متون اسلامی نیز به صورت-های گوناگون آمده و در مورد اصل آن احتمالاتی داده شده است. برخی معتقدند که شخص است، برخی معتقدند، نوع و وصف است. با ورود مضامین قرآنی و اسلامی به ادب فارسی، مضامین مربوط به دجال نیز مورد استفادۀ شاعران قرار گرفته و در شعرشان انعکاس یافته است. قصد شاعران از بیان این مضامین صرفاً تلمیح نبوده، بلکه از آنها برای بیان دیدگاه های خود در قالب تشبیه و استعاره ، نماد استفاده کرده اند. هر چند دجال شخصیتی منفور است و در شعر فارسی بازتاب گسترده ای نداشته است؛ با وجود این، همین بازتاب کم، ویژه و قابل توجه است.در شعر فارسی «شخص بودن دجال» غالب است و شاعران به احتمالات دیگری که در متون اسلامی دربارۀ او داده شده است توجهی ندارند.این مقاله، چگونگی بازتاب دجال در دوحیطه متون اسلامی و شعر فارسی را دربخش های جداگانه بررسی کرده و درضمن نتیجه گیری، مقایسه ای میان این دو حیطه در این موضوع به عمل آورده است.
ابن ماجه (بی¬تا) سنن، ج2، بیروت، دارالفکر.
ابن منظور، محمد ابن مکرم (1400) لسان¬العرب، بی¬جا، دارالمعارف.
ابن داوود (1410ق/1990م، ) سنن، ج2، بیروت، دارالفکر.
ادیب الممالک فراهانی، محمدصادق (1355) دیوان اشعار، تصحیح وحید دستگردی، تهران، کتابفروشی فروغی.
الهامی، داوود (1377) آخرین امید، قم، مکتب¬السلام، چاپ دوم.
امیر خسرو دهلوی، ناصرالدین (1361) دیوان اشعار، به اهتمام م، درویش، تهران، جاویدان.
انوری، اوحدالدین (1372) دیوان اشعار، ج1، به اهتمام محمد تقی، مدرس رضوی، تهران، علمی- فرهنگی.
بخاری (1401ق/1981م) صحیح، ج8، بیروت، دارالفکر.
بهار، محمدتقی (1365) نغمۀ کلک بهار، به کوشش محمود رفعت، تهران، علمی.
ترجمه کتاب مقدس ( ترجمه¬ هزاره نو) (2017م) انگلستان، ایلام.
جمعی از نویسندگان (1375) چشم به راه مهدی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.
حائری الیزدی، علی (1422) الزام الناصب فی اثبات الحجة الغائب، ج1، بیروت، موسسه الاعلمی.
حلّی، حسن بن سلیمان، المحتضر، [بی¬جا]، المکتبة الحیدریة، 1424ق/ 1382ش.
خاقانی، بدیل¬الدین (1375) دیوان اشعار، ج1، ویراستۀ جلال الدین کزازی، تهران، مرکز.
خزائلی، محمد (1350) اعلام قرآن، چاپ دوم، تهران، امیرکبیر.
دمیری، شیخ کمال¬الدین (1389) حیاةالحیوان الکبری، ج1، تهران، موسسه مطالعات تاریخ پزشکی.
دهخدا، علي¬اكبر (1377) لغت¬نامه، زير نظر دكتر معين و جعفر شهيدي، تهران، دانشگاه تهران.
رضی، هاشم (1380) حکمت خسروانی، [بی¬جا]، بهجت.
سعدی شیرازی، مصلح¬الدین (1340) کلیات سعدی، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، کانون معرفت.
سبزواری، حمید (1368) دیوان اشعار، بامقدمه¬ آیت¬الله خامنه¬ای وصادق آینه¬وند، تهران، کیهان.
سنایی، ابوالمجد (1341) دیوان اشعار، با سعی واهتمام مدرس رضوی، تهران، کتابخانۀ ابن سینا.
سوزنی سمرقندی، شمس¬الدین (1338) دیوان اشعار، تصحیح ناصرالدین شاه¬حسینی، تهران، امیرکبیر.
سیف فرغانی (1341) دیوان، ج1، به اهتمام وتصحیح ذبیح¬الله صفا، تهران، دانشگاه تهران.
شاه¬نعمت¬الله ولی (1355) کلیات اشعار، به سعی جواد نوربخش، تهران، خانقاه نعمت¬الله ولی.
شبستری، شیخ محمود (1382) گلشن راز، محمد رضا برزگر، تهران، زوّار.
شریف قرشی، باقر (1384) زندگانی خاتم الاوصیاء امام¬المهدی (عج)، ترجمه ابوالفضل اسلامی، قم، فقاهت.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1357) از زبان برگ، تهران، توس.
صائب تبریزی، محمدعلی (1383) دیوان اشعار، ج 1، 2و 3، تهران، علم.
صدوق، (1405ق/1363ش)، کمال الدین و تمام النعمة، قم، مؤسسة النشرالاسلامی.
صفای اصفهانی، محمدحسین (1337) دیوان اشعار، به اهتمام و تصحیح احمد سهیلی خوانساری، تهران، اقبال و شرکاء، عبدالکریم، عبدالرحیم (1388) منتهی¬الإرب، ج2، تهران، دانشگاه نهران، موسسه انتشارات.
عراقی، فخرالدین (1375) کلیات اشعار، به کوشش سعید نفیسی، تهران، کتابخانۀ سنایی.
عطار، فریدالدین (1375) کلیات اشعار، به کوشش سعید نفیسی، تهران، کتابخانۀ سنایی.
عزیزی، احمد (1386) قوس غزل، تهران، کتاب نیستان.
عماد زاده، حسین (1362) زندگانی حضرت صاحب¬الزمان، تهران، قائم.
الفیومی، احمد بن محمد (1405) المصباح المنیر، تهران، دارالهجر.
قاآنی شیرازی، حبیب¬الله (1336) دیوان، تصحیح و مقدمۀ محمدجعفر محجوب، [بی¬جا]، [بی-نا].
قزوینی، زکریا (1345) عجایب¬المخلوقات و غرایب¬الموجودات، به تصحیح و مقدمه منوچهر ستوده، تهران، [بی نا].
گلی، احمد و رجبی، رقیه، (89) ، «بازتاب تصویر دجال در شعر فارسی»، دوفصلنامۀ تخصصی علامه، سال دهم، شماره 26، صص148-127.
المتقی الهندی، 1409ق/1989م، کنزالعمال، ج14و16، بیروت، مؤسسة الرسالة.
مجلسی، محمّد باقر (1362) بحارالانوار، ج13، ترجمۀعلی دوانی، تهران، جاویدان.
مسلم النیسابوری [بی¬تا] صحیح، ج8، بیروت، دارالفکر.
معلوف، لوئیس (1381) المنجد، تهران، ایران.
مکارم الشیرازی، ناصر (1357) مهدی، انقلابی بزرگ، قم، هدف.
مولوی، جلاالدین (1379 الف) مثنوی معنوی، به سعی و اهتمام رینولد نیکلسون، تهران، امیرکبیر.
------------- (1379ب) کلیات شمس تبریزی، به اهتمام جواد اقبال، با مقدمۀ جواد سلماس¬زاده، تهران، اقبال.
نسیمی، عمادالدین (1372) زندگی و اشعارعمادالدین نسیمی، به کوشش یدالله جلالی پندری، تهران، نشرنی.
نورعلیشاه اصفهانی (1349) دیوان، به سعی جواد نوربخش، تهران، خانقاه نعمت الله ولی.
نظامی گنجوی، ابومحمد (1378) اقبال¬نامه یا خردنامه، تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، تهران، قطره.
هاكس (1377) قاموس كتاب مقدس، تهران، اساطير.
هیثمی (1408ق/1988م) مجمع الزوائد، ج1، بیروت، دارلکتب العلمیه.
یاحقی، محمدجعفر (1369) ، فرهنگ اساطیر و اشارات ادبیات فارسی، تهران، سروش.
Barkun, Micheal (1994) Religion and God, London, chapel Hill.
Society of Gentlemen (1915) Encyclopedia Britannica, vol2, Cambridge, Cambridge University Press.
James Hasting (1980) Encyclopedia of Religion and Ethics, vol1, Edinburgh, T&T, Clark.
Herbermann, Charles George (1907) The Catholic Encyclopedia, New York, The Robert Appleton Company (RAC).
Pink, A, W (1988) The Antichrist A Systematic Study of Satans Counterfeit Christ, USA, Kregel Publications.
