از اندام‌واژه صورت تا حرف ربط
الموضوعات :صدیقه پورملکی 1 , مجتبی منشی‌زاده 2 , ارسلان گلفام 3 , فردوس آقاگل زاده 4
1 - دانشگاه ازاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران
2 - علامه طباطبایی
3 - دانشگاه تربیت مدرس
4 - تربیت مدرس
الکلمات المفتاحية: دستوری‌شدگی واژه قاموسی تغییر معنایی تغییر مقوله‌ای اندام‌واژه‌ها,
ملخص المقالة :
دستوری شدگی فرایندی است که که طی آن یک صورت واژگانی به یک عنصر دستوری تبدیل می‌شود. به کمک این فرایند، تغییرات معنایی یک تکواژ قاموسی در کنار برخی تغییرات مقوله ای و آوایی به عملکرد ساختاری در حوزه نحو می‌انجامد و سازه‌های واژگانی سابق برای بیان مفاهیم دستوری انتزاعی مانند زمان، وجه و نمود به خدمت گرفته می‌شود. از جمله منابع واژگانی هر زبانی، اندام‌واژه‌ها هستند که شبکه معنایی بزرگ و بسامد کاربردی فراوانی دارند. مشارکت این دسته از واحد‌های واژگانی آزاد در فرایند دستوری شدگی به وسیله پژوهشگران مختلفی گزارش و نشان داده شده است که برخی اندام واژه‌ها با حرکت در پیوستار دستوری شدگی و دور شدن از معنای مرکزی خود به حرف اضافه تبدیل شده اند. مقاله حاضر بر آن است در چارچوب عملکرد این فرایند به جست‌وجوی اندام واژه «صورت» و الگوی تغییرات این واحد قاموسی در نظام زبان فارسی بپردازد و بر این اساس صورت‌های بسیط، مشتق و مشتق مرکب اندام واژه صورت بیان شده در «فرهنگ کنایات سخن» انوری (1383) و فارس نت(1) را در راستای پاسخ به پرسش هایِ ذیل بررسی کرده است: 1- پیوستار تغییرات درباره دستوری شدن اندام واژه صورت چگونه است؟ 2) پیامد‌های معنایی، واژنحوی و مقوله ای دستوری شدن این اندام واژه چیست؟ کاوش در داده‌ها نشان داده که این واحد قاموسی نیز مانند دیگر اندام واژه‌ها در فرایند شرکت نموده و جلو رفته و پس از اشاره به اندام صورت (معنای مرکزی)، دچار بسط معنایی و تنزل پایگانی شده و در ساخت‌ها و نقش‌های جدیدی حضور یافته است. ایستگاه پایانی تغییرات این اندام واژه، عملکرد دستوری به مثابه حرف ربط مرکب ناهمپایه ساز برای بیان شرط و تقابل است. در جریان این تحولات از معنای مرکزی خود دور و دورتر شده تا جایی که در حالت حرف ربط مرکب، دیگر اثری از محتوای قاموسی اولیه و اشاره به اندام صورت نیست.
احمدی¬گیوی، حسن (1380: 1412) دستور تاریخی فعل، چاپ سوم، ویراست چهارم، تهران، قطره.
احمدی گیوی، حسن و حسن انوری (1386) دستور زبان فارسی، چاپ دوم، ویراست سوم، تهران، فاطمی.
استاجی، اعظم (1386) «پیدایش حروف اضافه از نام اندام‌های بدن»، دستور، ویژه¬نامه فرهنگستان، دوره سوم، شماره 3، صص 40-51.
اماناوا، فیروزه (1372) «نقش نیم¬وندها در واژه¬سازی فارسی و مسائل واژه¬شناسی در انوماسیولوژی»، ترجمه عبدالمحمد روحبخشان، مجموعه مقالات سمینار زبان فارسی و زبان علم، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، صص 247-252.
انوری، حسن (1383) فرهنگ کنایات سخن، تهران، سخن.
بابا احمدی امانی، مریم (1393) «بررسی دستوری¬شدگی اضافۀ مکانی Gaed در گویش شوشتری»، مجموعه مقالات دانشگاه علامه، شماره 331، صص 239-284.
جی نیومایر، فردریک (1378) جنبه¬های زبان‌شناسی سیاسی، ترجمه اسماعیل فقیه، تهران، نی.
حسین¬پور لشکامی، اعظم (1392) بررسی پایه‌های دستوری¬شدگی در بیان شفاهی تجربیات در زبان فارسی گفتاری، پایان¬نامه کارشناسی¬ارشد زبان‌شناسی همگانی، دانشگاه تهران.
داوری، شادی و مهرداد نغزگوی کهن (1395) زبان فارسی در گذر زمان، تهران، بهار.
سعادت مصطفوی، فائزه (1394) نقش دستوری¬شدگی در تحول تاریخی فعل در زبان فارسی، رساله دکتری زبان‌شناسی همگانی، دانشگاه تهران.
طبیب¬زاده، امید (1385) ظرفیت فعل و ساخت¬های بنیادین جمله در فارسی امروز پژوهشی بر اساس نظریه دستور وابستگی، تهران، مرکز.
غلامعلی¬زاده، خسرو (1386) ساخت زبان فارسی، چاپ پنجم، تهران، احیا کتاب.
فرشیدورد، خسرو (1388) دستور مفصل امروز بر پایه زبان‌شناسی جدید، چاپ سوم، تهران، سخن.
کمالی دولت¬آبادی، آسیه (1388) دستوری¬شدگی در فارسی میانه، پایان¬نامه کارشناسی¬ارشد زبان‌شناسی همگانی، دانشگاه بوعلی سینا همدان.
لازار، ژیلبر (1384) دستور زبان فارسی، ترجمۀ مهستی بحرینی، تهران، هرمس.
ماهوتیان، شهرزاد (1387) دستور زبان فارسی از دیدگاه رده¬شناسی، ترجمۀ مهدی سمایی، تهران، مرکز.
میرزایی، صابر (1394) توصیف و تحلیل دستوری¬شدگی در ترکی آذربایجانی، پایان¬نامه کارشناسی ارشد زبان‌شناسی همگانی، دانشگاه تربیت مدرس.
ناتل خانلری، پرویز (1377) تاریخ زبان فارسی، چاپ ششم، تهران، فردوس.
نغزگوی کهن، مهرداد (1395) زبان فارسی در گذر زمان، تهران، بهار.
نغزگوی کهن، مهرداد و محمد راسخ مهند (1391) دستوری¬شدگی و بسط استعاری، پژوهش‌های زبانی، دوره سوم، شماره چهارم، صص 117-134.
نفیسی، سعید (1345) در مکتب استاد، چاپ سوم، تهران، زهره.
وثوقی، حسین (1383) واژه¬شناسی و فرهنگ¬نگاری در زبان فارسی، تهران، بازشناسی اسلام و ایران.
Aberra, D (2016) Grammaticalization Of The Amharic word Fit "face"From a body part to grammaticalical meanings, Journal of Language and Culture, Vol.7,86-92.
Anderson,D.and Term Michaelmas (2007) Grammaticalization.
www.ling.com.ac,uk/Li7: Historical linguistics.
Bisang, Walter (2011) Grammaticalization and Linguistic typology.The oxford hand book of grammaticalization.Heine,Brend. and Narrog, Heiko. Oxford: Oxford Press University,105- 117.
Campbell,lyle and Janda,Richard (2001) Introduction: Conceptionsof Grammaticalization and Their Problems, Language sciences, Vol.23, 93-112.
Diewald,Gabriele (2010) On Some Problem Areas in Grammaticalization Studies, Grammaticalization: current views and issues, Stathi Katerina,Geh Elke and Köning Ekkehard, Brnjamin Publishing Company,17-50.
Frajzyngier, Zymunt (2008) Grammaticalization,Typology and Semantics: Expanding The Agenda, Typological Studies in Language, vol.76,61-102.
Gebreyes, Sime, Abinet (2014) Grammaticalization of Body –Part Terms in Ethiosemitic, Language and linguistics E-books on line collection, Vol.8,35-51.
Harder, Peter & Boye, Kasper (2011) Grammaticalization & Functional Linguistics, The Oxford Hand book of Grammaticalization, Heine,Brend and Narrog, Heiko, Oxford, Oxford Press University, 56-68.
Heine, Brend (2003) Grammaticalization.,The Handbook of Historical Linguistics,Brian D.joseph and Richard Yanda, London, Blackwell pub, 575-601.
----------------- (1993) Auxiliaries Cognitive Forces and Grammaticalization, New York, Oxford University press.
Hopper, P. J. (1996) Some Recent Trends in Grammaticalization, Annual Reviews of Anthropology, Vol.25, 217-230.
Hopper,P.J.and Traugott, E.C. (1994) Grammaticalization, Cambridg, Cambridge University Press.
Jarad, Najib, Ismail (2015) From Bodily Posture to Progressive Aspect Markers, Lingua posnaniensis, (57) (1) 89-112.
Lehman, Christian (2015) Thoughts on Grammaticalization, Berlin, Language Science Press, 3rd ed.
Lindström M.A.T (2004) History of The Concept Grammaticalization, PhD Dessrtation, Sheffield University.
