معرفی و تحلیل پیشینه نسخه تَنکلوشای1074ه.ق.
الموضوعات :
محمود طاووسی
1
(استاد گروه پژوهش هنر، دانشگاه تربیت مدرس )
مینو اسعدی زهرایی
2
(دکتری گروه پژوهش هنر، دانشگاه تربیت مدرس)
الکلمات المفتاحية: تنکلوشای ادبیات تنجیمی کیش صابی خاقانی نظامی گنجوی,
ملخص المقالة :
چنان‌که از منابع کهن دریافت می شود، تنکلوشا از جمله قدیمی ترین آثار مربوط به تنجیم است که بر اساس نجوم ایرانی و با عنایت به حکایات زمان اولیه تألیف خود یعنی دوره ساسانی سامان یافته است. ادبیات تنجیمی چنین حکایت می‌کند که تنکلوشا پس از سامان در ایران به فارسی میانه، به زبان سریانی، و سپس در دوره اسلامی به عربی ترجمه شده است. این اثر منبع اطلاع بسیاری از ادبیات تنجیمی بعد از خود بوده است، اما از ترجمه سریانی آن اثری نیست، ولی از ترجمه‌های عربی و نیز ترجمه فارسی آن نسخه‌هایی در دست است و تنکلوشای 1074ه.ق. نمونه ای از ترجمه فارسی آن نسخه است. نسخه تنکلوشای 1074ه.ق. به فرمان پادشاه وقت و به قلم نستعلیق «محمد تقی بن حاجی محمد مشهدی» بازنویسی شده است. موضوع نسخه شرح و پیشگویی طالع در سیصد و شصت درجه بروج است. ویژگی منحصر به فرد نسخه که آن را از سایر نسخه‌های پیش و پس از آن متمایز می‌نماید، نگاره‌های آن است. در حقیقت نگاره‌ها تفسیری بصری از متن‌های پیشگویی هستند. جز در دیگر نسخه‌ها جز در شیوه خوشنویسی و تاریخ کتابت تفاوت چندانی با هم ندارند. مقاله دو هدف را دنبال می‌نماید: ابتدا به این پرسش پاسخ می‌دهد که آیا تنکلوشای 1074ه.ق. یگانه نسخه نگاره دار بوده است یا خیر. توصیف تنکلوشای مصوّر در اشعار دو شاعر سده ششم هجری یعنی خاقانی و نظامی، سابقه تنکلوشای مصوّر سده یازدهم هجری را تا سده ششم هجری به عقب برمی-گرداند و یگانه بودن آن را رد می‌کند. از سوی دیگر در منابع تاریخی سابقه تنکلوشا را از پیش از اسلام دانسته‌اند. هدف اصلی مقاله آگاهی از پیشینه کتاب و پاسخ به این پرسش است که تنکلوشا بیانگر باورهای کدام قوم است. استناد به منابع کهن بیرونی و تمرکز در برخی عناصر موجود در متن تنکلوشای1074ه.ق. و تجلّی آن در نگاره‌ها نهایتاً ما را به باورهای کیش صابی می‌رساند.
قرآن کریم ابن قفطی (1371) تاریخ الحکماء، ترجمه بهین دارایی، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
اصفهانی، حمزه بن حسن (1346) تاریخ پیامبران و شاهان، ترجمه جعفر شعار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
بیرونی، ابوریحان (1363) آثارالباقیه، ترجمه اکبر دانا سرشت، تهران، مؤسسه امیرکبیر.
تفضلی، احمد (1376) تایخ ادبیات پیش از اسلام، تهران، سخن.
حائری، عبدالحسین (1346) فهرست کتب خطی کتابخانه مجلس شورای ملی، تهران.
دمشقی، شمس¬الدین محمدبن ابی طالب انصاری (1357) نُخبه الدّهر فی عجائب البرّ و البحر، ترجمه حبیب طبیبیان، تهران، فرهنگستان ادب و هنر ایران.
رضازاده ملک، رحیم (1384) تنکلوشا، تهران ، مرکز نشر میراث مکتوب.
رضی، هاشم (1371) گاه‌شماری و جشن‌های ایران باستان، تهران، بهجت.
فضایلی، سودابه (1384) فرهنگ غرایب، جلد1، تهران، افکار.
قاسملو، فرید (1383) «تنگلوشا» در دانشنامه جهان اسلام، جلد هشتم، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دایرة‌‌المعارف اسلامی.
کرامتی، یونس (1387) «تنگلوشا» در دایرة‌‌المعارف بزرگ اسلامی، جلد شانزده، زیر نظر کاظم موسوی، تهران، مرکز دایرة‌‌المعارف بزرگ اسلامی.
کلبی، ابومنذر هشام بن محمد (1364) کتاب الاصنام، ترجمه محمدرضا جلالی نائینی، تهران، نشر نو.
مسعودی، علی بن حسین (1344) مروج الذّهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ج1، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
مشکور، محمد جواد (1361) هفتاد و سه ملت، تهران، مؤسسه مطبوعاتی عطائی.
مصفّی، ابوالفضل (1366) فرهنگ اصطلاحات نجومی همراه با واژه‌های کیهانی در شعر فارسی، تهران، مؤسسه تحقیقات و مطالعات فرهنگی.
نصر، حسین (1366) علم در اسلام، ترجمه احمد آرام، تهران، سروش.
هاشمی عباسی، مصطفی بن خالقداد (1358) توضیح الملل، ترجمه کتاب الملل و النحلِ ابوالفتح محمدبن عبدالکریم شهرستانی، ترجمه محمد رضا جلالی نائینی، جلد2 ، بی‌جا.
همایونفرخ، رکن¬الدین (1357) تنگ لوشا یا صوَر دَرَج، تهران، دانشگاه ملی ایران.
Peterson, A. (1999) Dictionary of Islamic Architecture, london, Routledge.
