گفتمان‌های رایج روزگار سهروردی و برساخت روایی مونس‌العشاق
الموضوعات :
غلامرضا شمسی
1
(دانشگاه کردستان)
پارسا یعقوبی جنبه سرایی
2
(دانشگاه کردستان)
الکلمات المفتاحية: مونس‌العشاق سهروردی تمثیل عرفانی تحلیل گفتمان انتقادی,
ملخص المقالة :
شیخ اشراق اندیشه‌های حکمای شرق و غرب عالم را به هم ترکیب کرد و حاصل از این ترکیب را خمیرة ازلی نام نهاد. او در یکی از رسالات رمزی خود با نام مونس‌العشاق یا فی حقیقة العشق، نام موجودات صادر از عقل اول را تغییر داده و با نام شخصیت‌ها و رخ‌دادهای داستان عاشقانه -عارفانه یوسف و زلیخا درآمیخته است. محقّقان با تأثر از نگاه اشراقی شیخ به تحلیل فلسفی- عرفانی این روایت پرداخته‌اند، بی‌آنکه به جنبه‌های سیاسی و اجتماعی مندرج در ژرف‌ساخت این اثر توجه نشان دهند. رخ‌دادهای اجتماعی و سیاسی و به‌طور کلّی بافت موقعیّت و متن، فرض وجود اندیشه‌های سیاسی و ایدئولوژیک شیخ را در آثار او و از جمله در این اثر تقویت می‌کند. تحلیل این قصّه با روش تحلیل انتقادی گفتمان در سه سطح توصیف، تفسیر و تبیین نشان می‌دهد که سهروردی در این قصّه، سه گفتمان اصلی رایج در عصر خود را که در متون عرفانی با اصطلاحات «شریعت»، «طریقت» و «حقیقت» تجلّی یافته‌اند، توصیف و نقد کرده است و با انتخاب شخصیت‌ها، مکان‌ها، هم‌آیی‌ها، تضادّ معانی و جنبه‌های استعاری و رمزی، گفتمان گروه دوم را بر دو گروه دیگر تفوّق می‌بخشد. گفتمان گروه دوم رمزی از تعلق گفتمانی خود او است که غالب کردارها و گفتارهایش در قالب شخصیت مثالی عشق و شخصیت تاریخی زلیخا پدیدار شده است.
آقاگل‌زاده، فردوس (1390) تحلیل گفتمان انتقادی، چاپ دوم، تهران، علمی و فرهنگی با همکاری دانشکدة علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس.
ابراهیمی‌دینانی، غلامحسین (1383) دفتر عقل و آیت عشق، ج3، تهران، طرح نو با همکاری مرکز بین‌المللی گفتگوی تمدنها.
ابن ابی اصیبعه (بی تا) عیون الانباء فی طبقات اطباء، شرح وتحقیق الدکتور نزاررضا، بیروت، منشورات دار مکتبه الحیاه.
ابن شدّاد، بهاءالدین (1964) النّوادر السّلطانیّه، تصحیح جمال الدین الشیال، قاهره، بی‌جا.
ابن عربی، محیی الدین (1385) فصوص الحکم، درآمد، برگردان متن، توضیح و تحلیل محمدعلی موحد، صمد موحد، تهران، کارنامه.
ایبرمز، ام ، اچ و هرفم ، جفری گالت (1387) فرهنگ توصیفی اصطلاحات ادبی، مترجم سعید سبزیان م، ویراست نهم، تهران، رهنما.
بارت، رولان (1383) لذت متن، ترجمة پیام یزدانجو، چاپ اول ویراست دوم، تهران، مرکز.
برتنز، ویلم (1382) نظریة ادبی، برگردان فرزان سجودی، تهران، آهنگ دیگر.
بهرامپور، شعبانعلی (1379) درآمدی بر تحلیل گفتمان، مجموعه مقالات گفتمان و تحلیل گفتمانی، به اهتمام محمدرضا تاجیک، تهران، فرهنگ گفتمان، صص 12-36.
پورجوادی، نصرالله (1380) اشراق و عرفان، تهران، نشر دانشگاهی.
پورنامداریان، تقی (1382) گمشدة لب دریا، تهران، سخن.
-------------- (1388) داستان پیامبران در کلیات شمس، ج1، چاپ چهارم، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
-------------- (1390) عقل سرخ، تهران، سخن.
الجر، خلیل و حنا الفاخوری (1367) تاریخ فلسفه در جهان اسلامی، ترجمة عبدالمحمد آیتی، چاپ سوم، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
حافظ، شمس الدین محمد (1362) دیوان، تصحیح و توضیح پرویز ناتل خانلری، ج1، چاپ دوم، تهران، خوارزمی.
دونپورت، جان (1389) صلاح الدین، ترجمة لیلا علی مددی زنوزی، تهران، ققنوس.
ریخته‌گران، محمدرضا (1385) حسن، عشق، حزن، تأملی در رسالة فی حقیقه العشق سهروردی، مجموعه مقالات همایش عرفان، اسلام و انسان معاصر، تدوین شهرام پازوکی، تهران، حقیقت، صص63-57.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1380) دنبالة جستجو در تصوف ایران، چاپ پنجم، تهران، امیرکبیر.
------------------- (1387) از کوچة رندان، چاپ دوازدهم، تهران، امیرکبیر.
سلطانی، علی اصغر (1391) قدرت، گفتمان و زبان، چاپ سوم، تهران، نی.
سهروردی، شهاب الدین یحیی (1355) مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج1، تصحیح و مقدمه‌هانری کربن، سید حسین نصر و نجفقلی حبیبی، چاپ دوم، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیق فرهنگی.
------------------------ (1355) مجموعه مصنّفات شیخ اشراق، ج2، تصحیح هنری کربن، تهران، انجمن فلسفه.
------------------------ (1375) مجموعه مصنّفات شیخ اشراق، ج3، به تصحیح و مقدمه هانری کربن، سید حسین نصر و نجفقلی حبیبی، چاپ سوم، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
------------------------ (1375) مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج4، به تصحیح و مقدمه هانری کربن، سید حسین نصر و نجفقلی حبیبی، چاپ دوم، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیق فرهنگی.
شایگان، داریوش (1388) هانری کربن، آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی، ترجمة باقر پرهام، چاپ پنجم، تهران، فرزان.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1387) قلندریه در تاریخ، چاپ سوم، تهران، سخن.
شمس تبریزی (1391) مقالات شمس، تصحیح و تعلیق محمدعلی موحد، چاپ چهارم، تهران، خوارزمی.
شوالیه، ژان و گربران، آلن (1385) فرهنگ نمادها، ترجمه و تحقیق سودابه فضائلی، ج4، تهران، جیحون.
ضیائی، حسین (1370) سهروردی و سیاست، ایران نامه، سال دهم، شماره سی و پنج، صص 396-410.
فرکلاف، نورمن (1387) تحلیل انتقادی گفتمان، مترجمان فاطمه شایسته پیران و دیگران، ویراستاران محمد نبوی و مهران مهاجر، چاپ دوم، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها.
کدیور، محسن (1385) سهروردی و عشق، مجموعه مقالات همایش عرفان، اسلام و انسان معاصر، تدوین شهرام پازوکی، تهران، حقیقت، صص 43-56.
کربن، هانری (1382) روابط حکمت اشراق و فلسفة ایران باستان، ترجمة ع، روح بخشان، تهران، انتشارات اساطیر با همکاری مرکز بین‌المللی گفتگوی تمدنها.
----------- (1384) تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمة جواد طباطبایی، چاپ چهارم، تهران، کویر.
کوک، جاناتان (1390) گفتمان، دانش‌نامة نظریه‌های ادبی معاصر، ایرنا ریما مکاریک، ترجمة مهران مهاجر و محمد نبوی، چاپ چهارم، تهران، آگه.
محمود، ژاله (1382) نیکوترین قصّه‌ها در مجموعة رسائل فارسی شیخ اشراق، نامة سهروردی، به کوشش علی اصغر محمد خانی، حسن سیدعرب، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، صص 412-432.
مرتضوی، منوچهر (1384) مکتب حافظ، چاپ چهارم، تهران، ستوده.
موحد، محمدعلی (1385) آیا شیخ اشراق قربانی بلندپروازیهای سیاسی خود شد؟ ، مجموعه مقالات همایش عرفان، اسلام و انسان معاصر، تدوین شهرام پازوکی، تهران، حقیقت، صص 25-34.
نصر، حسین (1386) سه حکیم مسلمان، ترجمة احمد آرام، چاپ ششم، تهران، امیرکبیر.
هوارت، دیوید (1379) نظریه گفتمان، ترجمة دکتر امیر محمد حاجی یوسفی، مجموعه مقالات گفتمان و تحلیل گفتمانی، به اهتمام محمدرضا تاجیک، تهران، فرهنگ گفتمان.
یارمحمدی، لطف الله (1391الف) درآمدی به گفتمان شناسی، تهران، هرمس.
یارمحمدی، لطف‌الله (1391ب) کلام خاموش، تحلیل هنر کلام دینی و عرفانی از منظر گفتمان‌شناسی انتقادی، زبان استعاری و استعاره‌های مفهومی، رضا داوری اردکانی و دیگران، تهران، هرمس، صص 89-104.
یورگنسن، ماریان و فیلیپس، لوئیس (1391) نظریه و روش در تحلیل گفتمان، ترجمة هادی جلیلی، چاپ دوم، تهران، نشرنی.
