بازخوانی آیین سوگ سیاوش و تعزیه امام حسین(ع) (بر مبنای تحلیل نگاره‌های مربوط به سوگ سیاوش در آسیای مرکزی و اثری از «حسین زنده‌رودی»)
الموضوعات :کیوان شافعی 1 , انور خالندی 2 , مهدی قادرنژاد 3
1 - دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج
2 - دانشکده ادبیات و علوم انسانی
3 - دانشگاه هنر اصفهان
الکلمات المفتاحية: سیاوش تعزیه امام حسین(ع) سوگ نگاره‌های سوگ حسین زنده‌رودی,
ملخص المقالة :
از مهم‌ترین داستان‌های سوگ در اساطیر ایران، سوگ سیاوش و آیین های همراه آن است. سرگذشت سیاوش در بسیاری از متون کهن ایرانی آمده و بخش مهمی از شاهنامه را نیز به خود اختصاص داده است. رد پای بسیاری از آیین های کهن در سوگ سیاوش قابل تشخیص است. مطالعه حاضر سعی دارد با بررسی آیین سوگ سیاوش و مقایسه آن با روایت تعزیه امام حسین(ع)، به این نکته بپردازد که چگونه و چرا در تفکر اسطوره‌ای ایرانی، شخصیتی زمینی به موجودی آسمانی و مثالی تبدیل می شود و این امر در آیین سوگ او و توسط سوگواران و اعمال آنها تکرار و بازتولید می شود. در کمبود منابع تاریخی مکتوب درباره فرهنگ و هنر ایران، یکی از مهم ترین شیوه ها در بازخوانی اسطوره و آیین، بهره گرفتن از منابع تصویری است. بدین منظور در مقاله حاضر ضمن بهره گیری از شاهنامه و متون تاریخی دیگر، از نگاره های سوگ به دست آمده از آسیای مرکزی و مقایسۀ آن با نقاشی ای از «حسین زنده رودی» استفاده شده است. مسئله اصلی این پژوهش پی‌گیری تداوم اسطوره سیاوش و نماد‌ها و نشانه‌های آیینی آن در مراسم عزاداری امام حسین (ع) و چرایی این تداوم و همسانی نشانه‌های آیینی در دو مراسم مختلف است. بدین منظور به بازشناسی شباهت‌های موجود در آیین سوگواری امام حسین(ع) و سوگ سیاوش در اثر زنده‌رودی با نگاهی به نگاره‌های مربوط به سوگ سیاوش در آسیای مرکزی پرداخته می‌شود. یافته‌های پژوهش حاضر نشان می‌دهد که زنده رودي در اثرش در به تصویر کشیدن همة صحنه های سوگواری امام حسین(ع)، اگر چه در ظاهر گويي شهادت امام حسين(ع) را نشان مي دهد، اما به واقع به بازنمايي الگو و نمونه اي ازلي، يعني مرگ و شهادت و تکرار آيين ها و مراسم همراه آن در روزگاری تاریخی مي پردازد. بعلاوه شباهت‌های زیادی از جمله رنگ سیاه، اسب سیاه، شیون و گریه بر پیکر قهرمان ـ شهید و ... میان سوگ سیاوش و عزاداری امام حسین (ع) وجود دارد. برای رسیدن به این نتایج با استفاده از منابع مکتوب و تصویری و البته اولویت دادن بر نوعی خوانش تصویری- شمایل‌شناسه به مطالعه این امر پرداخته شده است. روش پژوهش در این مطالعه توصیفی- تحلیلی است.
آیدنلو، سجاد (1379) حاشیهای بر سیاوشان، کتاب ماه ادبیات و فلسفه، شماره 32، صص 48-50.
اردلان، نادر و لاله بختیار (1390) حس وحدت، ترجمه ونداد جلیلی، تهران، علم معمار.
الیاده، میرچا (1376) رساله در تاریخ ادیان، ترجمه جلال ستاری، تهران، سروش.
امامی، کریم (2536) کاتالوگ سقاخانه، تهران، موزه هنرهای معاصر.
اوستا، مهرداد (1387) روش تحقیق در منطق زیبایی و انسان¬شناسی، به کوشش بهروز ایمانی، تهران، سوره مهر.
ایمان‌پور، محمد تقی (1392) سوگ سیاوش و شباهت آن به سوگ‌های محلی در لرستان و کردستان، در مجموعه مقاله‌های شاهنامه و پژوهش‌های آیینی، کوشش فرزاد قائمی، ویراسته سیما ارمی اول، مشهد، مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، چاپ نخست.
بهار، مهرداد (1362) پژوهشی در اساطیر ایران، تهران، اساطیر.
بیضایی، بهرام (1380) نمایش در ایران، تهران، روشنگران و مطالعات زنان.
ثمینی، نغمه و محمد خزایی (1382) «آیین و ادبیات»، کتاب ماه هنر، شماره 55-56، صص 70-85.
چلکووسکی، پیتر جی (1367) تعزیه: هنر بومی پیشرو ایران، ترجمه داوود حاتمی، تهران، علمی و فرهنگی.
حصوری، علی (1384) سیاوشان، تهران، چشمه.
زاویه، سعید و دیگران (1389) «تحلیل مضمونی چند نمونه از نگاره¬های گذر سیاوش بر آتش»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره-شناختی، سال ششم، شماره 21، زمستان، صص 93-122.
زرشناس، زهره (1379) «این نمایشنامه کهن ایرانی»، کتاب ماه هنر، شماره 25-26، مهر و آبان، صص 32-34.
ستاری، جلال (1386) مدخلی بر رمزشناسی عرفانی، تهران، مرکز.
شریعتی، علی (1378) حسین وارث آدم، تهران، قلم.
صفی¬زاده، صدیق (1375) نامه سرانجام، تهران، هیرمند.
صنعتی، محمد (1383) «فاجعه و زیبایی¬شناسی سیاه، مرگ¬اندیشی و هنر ایرانی»، کتاب ماه هنر، شماره 75-76، آذر و دی، صص 3-12.
طبری، محمدبن¬جریر (1375) تاریخ طبری، به کوشش ابوالقاسم پاینده، جلد هفتم، تهران، اساطیر.
فردوسی، ابو¬القاسم (1369) شاهنامه فردوسی (طبع انتقادی)، به کوشش جلال خالقی مطلق، دفتر دوم، کالیفرنیا، بنیاد میراث ایران.
فشاهی، محمدرضا (1380) ارسطوی بغداد: از عقل یونانی به وحی قرآنی، تهران، کاروان.
قریب، بدرالزمان (1379) «تعامل جهان¬بینی و اسطوره در هنر ایران (گفت¬وگو)»، کتاب ماه هنر، شماره 25-26، مهر و آبان، صص 4-9.
کربن، هانری (1361) تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه اسدالله مبشری، تهران، امیرکبیر.
کرنیی، شارل و دیگران (1384) جهان اسطوره¬شناسی III، ترجمه جلال ستاری، تهران، مرکز.
مختاریان، بهار (1392) درآمدی بر ساختار اسطوره¬ای شاهنامه، تهران، آگه.
مسکوب، شاهرخ (1357) سوگ سیاوش، تهران، خوارزمی.
نرشخی، ابوبکر محمد ابن جعفر (1351) تاریخ بخارا، ترجمه ابو¬نصر احمد ابن محمد ابن ناصر القباوی، تصحیح مدرس رضوی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
نیکویه، محمود (1381) «سیاوش و اندیشه زروانی»، کتاب ماه هنر، شماره 47-48، مرداد و شهریور، صص 98-102.
وجدانی، بهروز (1376) فرهنگ موسیقی ایرانی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور.
Azarpay, Guitty (1981) Sogdian Painting: The Pictorial Epic In Oriental Art, USA, University of California Press.
Compareti, Matteo (2011) The Painted Vase of Merv in the Context of, Central Asian Pre- Islamic Funerary Tradition, in: Waugh, Daniel C, Silk Road, vol 9, USA,The silkroad Foundation.
